Το πέρασμα του Ευρώτα: μια ιστορία του γεφυριού του Κόπανου μέσα από αφηγήσεις και απεικονίσεις των περιηγητών

Αυτό είναι το κείμενο μιας ομιλίας για το Γεφύρι του Κόπανου που έγινε στη Σπάρτη στις 7 Νοεμβρίου του 2015. Στηρίζεται σε πηγές, κείμενα και εικόνες, που συγκέντρωνα με κόπο επί πολλά χρόνια. Μερικές από αυτές ήταν εντελώς άγνωστες και παρουσιάστηκαν για πρώτη φορά -όπως η παραπάνω αρχιτεκτονική απεικόνιση του γεφυριού από το 1780, που φωτογράφησα στο αρχείο του Μουσείου του Λούβρου. Η ομιλία έγινε στο πλαίσιο της ημερίδας που είχε οργανώσει ο Πολιτιστικός Σύλλογος του Καραβά, του χωριού που βρίσκεται κοντά στο, γκρεμισμένο σήμερα, μνημείο. Πρωτοβουλία αξιέπαινη, όπως και ο καθαρισμός του σωζόμενου τμήματος του γεφυριού. Γι’αυτό και ανταποκρίθηκα πρόθυμα όταν με κάλεσαν να συμμετάσχω. Το ίδιο και όταν μου ζητήθηκε το κείμενό της ομιλίας και οι εικόνες για έκδοση.

Χάρηκα όταν έμαθα ότι ο Σύλλογος του Καραβά εξέδωσε τα πρακτικά της ημερίδας -αν και παραξενεύτηκα κάπως που δεν μου είχε σταλεί κάποιο δοκίμιο για διόρθωση, όπως συνηθίζεται. Όταν όμως πήρα στα χέρια μου τον μικρό τόμο, με περίμενε μια δυσάρεστη έκπληξη: το κείμενό μου είχε περικοπεί. Για την ακρίβεια, έχει αφαιρεθεί ολόκληρος σχεδόν ο επίλογος (από το: «Οι γέφυρες σε όλο τον κόσμο θεωρούνται πολύ σημαντικά μνημεία…»). Χωρίς να ερωτηθώ, ή έστω να ενημερωθώ. Μια θλιβερή και ανόητη λογοκρισία, για να μην δυσαρεστηθούν κάποιες, ακόμα πιο θλιβερές και ανόητες, τοπικές εξουσίες.

Ας είναι. Δημοσιεύω εδώ το πλήρες κείμενό μου, με τις απαραίτητες μικροδιορθώσεις και μαζί με την εικονογράφησή του, που το διαδίκτυο επιτρέπει να απολαύσετε καλύτερα.

Παρασκευάς Ματάλας

* * *

Το πέρασμα του Ευρώτα: μια ιστορία του γεφυριού του Κόπανου μέσα από αφηγήσεις και απεικονίσεις των περιηγητών

Πριν από αρκετά χρόνια περίμενα στη Σπάρτη έναν καλό φίλο που ερχόταν από την Αθήνα, τον Λεωνίδα Εμπειρίκο, έναν από τους καλύτερους γνώστες της Ελλάδας. Αργούσε να φτάσει, και όταν τον αναζήτησα για να μάθω το λόγο, μου απάντησε ότι προσπαθούσε μάταια να εντοπίσει το περίφημο Γεφύρι του Κόπανου. Ούτε κι εγώ ήξερα την ακριβή θέση του, και στα επόμενα χρόνια βάλθηκα να το βρω· τελικά τα κατάφερα χάρη στη βοήθεια του Κώστα Πενταφρόνιμου. Και από τότε άρχισα να συγκεντρώνω αναφορές, εικόνες και κείμενα γι’αυτό το γεφύρι, κυρίως μαρτυρίες και απεικονίσεις περιηγητών. Χάρηκα πολύ που ο σύλλογος του Καραβά πήρε αυτή την πρωτοβουλία, δίνοντάς μου και την ευκαιρία να παρουσιάσω συγκεντρωμένα κάποια από αυτά.

1. Η μοναδική γνωστή φωτογραφία του γεφυριού του Κόπανου πριν την κατάρρευσή του. Έχει δημοσιευτεί στο:  Ernst Reisinger, Griechenland. Schilderungen deutscher reisender. In zweiter, veränderter Auflage herausgegeben. Mit 90 Bildtafeln, davon 62 nach Aufnahmen der Preußischen Meßbildanstalt, Leipzig: Insel-Verlag, 1923 (πρώτη έκδοση 1916).

Αποκαλύπτοντας το «χαμένο» γεφύρι του Ευρώτα

Όσοι συμμετείχαν, την Κυριακή, 4 Οκτωβρίου, στον εθελοντικό καθαρισμό του Γεφυριού του Κόπανου που οργάνωσε ο Πολιτιστικός Σύλλογος Καραβά, νομίζω ότι έζησαν μια έντονη εμπειρία, γεμάτη συγκίνηση και χαρά. Ανάλογη ίσως με αυτήν που έχει ένας αρχαιολόγος που βλέπει σιγά-σιγά μπροστά στα μάτια του, και που αγγίζει με τα χέρια του, αυτό που έχει φανταστεί.
Το Γεφύρι του Κόπανου ήταν η πιο σημαντική γέφυρα του Ευρώτα τον 18ο και 19ο αιώνα, πέρασμα για όλους όσους έρχονταν από τα βόρεια στο Μυστρά και στη Σπάρτη, ένα από πιο όμορφα κτίσματα εκείνης της εποχής. Στο ιστολόγιό μας έχουμε ήδη δημοσιεύσει αρκετές απεικονίσεις του, από τον καιρό που έστεκε όρθιο (Stackelberg, Baccuet, Sinéty, φωτογραφία, κ.α.) καθώς και αναφορές περιηγητών (π.χ. του Σατωμπριάν). Το γεφύρι γκρεμίστηκε το 1902. Απέμεινε όρθιο ένα τμήμα του στην αριστερή (ανατολική) όχθη του ποταμού, που το βλέπουμε σε μια φωτογραφία του Fred Boissonnas το 1903.
Στα επόμενα χρόνια ο δρόμος που έφερνε στη Σπάρτη ακολούθησε άλλες διαδρομές και το γεφύρι ξεχάστηκε. Στις τελευταίες δεκαετίες ότι είχε απομείνει είχε πια κρυφτεί τελείως από την βλάστηση, έτσι που πολύ δύσκολα μπορούσε κανείς να το εντοπίσει. Οι καινούργιοι δρόμοι που ανοίχτηκαν στην περιοχή (και η χάραξη των οποίων δυστυχώς αδιαφορεί για την ιστορία, το περιβάλλον και το τοπίο) έκανε ακόμα πιο πολύπλοκη την πρόσβαση στο σημείο.
Ο Πολιτιστικός Σύλλογος του Καραβά, του πιο κοντινού οικισμού, πήρε αυτή την αξιέπαινη πρωτοβουλία του καθαρισμού, σε συνεννόηση βέβαια με την Εφορεία Αρχαιοτήτων Λακωνίας, που έδωσε την άδεια και επόπτευσε. Σίγουρα δεν είναι παρά ένα πρώτο βήμα. Το γεφύρι χρειάζεται παραπέρα καθαρισμό, συντήρηση και μελέτη. Ο Σύλλογος σχεδιάζει να κάνει στις αρχές Νοεμβρίου μια εκδήλωση στη Σπάρτη, όπου θα συζητήσουμε για την ιστορία, την αρχιτεκτονική του και την ανάδειξη του γεφυριού.
Στις επόμενες φωτογραφίες μπορείτε να παρακολουθήσετε αυτή τη διαδικασία της σταδιακής αποκάλυψης του σωζόμενου τμήματος του γεφυριού, που κράτησε βέβαια αρκετές ώρες.

Πριν ξεκινήσει ο καθαρισμός, μπροστά στο, τελείως αθέατο ακόμα, γεφύρι.

Η γέφυρα του Ευρώτα (γεφύρι του Κόπανου) το 1845 και το ταξίδι του Δούκα του Montpensier

Αυτό το χαρακτικό, μια από τις πιο όμορφες απεικονίσεις του -γκρεμισμένου σήμερα- γεφυριού του Κόπανου, έχει ζωγραφιστεί το Σεπτέμβριο 1845 από τον Jules de Sinéty. Μας παρουσιάζει ένα στριγμιότυπο του ταξιδιού που έκανε στην Ελλάδα ένας από τους γιούς του τότε βασιλιά της Γαλλίας Λουδοβίκου-Φίλιππου, ο Δούκας του Montpensier, ή Aντώνιος της Oρλεάνης. Στη συνοδεία του Γάλλου πρίγκιπα ήταν και ο Antoine De Latour (1808-1881), ένας λόγιος που είχε αναλάβει την εκπαίδευσή του, και ο οποίος έγραψε την επίσημη αφήγηση του ταξιδιού καθώς και ο Jules Marie Vincent de Sinéty (1812-;), υποπλοίαρχος του γαλλικού πολεμικού ναυτικού στην φρεγάτα Gomer με την οποία ταξίδευε ο Δούκας και ερασιτέχνης ζωγράφος, ο οποίος φιλοτέχνησε τα σχέδια πάνω στα οποία βασίστηκαν τα χαρακτικά ενός πολυτελούς άλμπουμ που εκδόθηκε για το ίδιο ταξίδι, ανάμεσά τους και τη γέφυρα του Ευρώτα.
Η φρεγάτα Gomer (που εικονίζεται στο εξώφυλλο του άλμπουμ) αγκυροβόλησε στο Άστρος, και από εκεί ο Δούκας με την ακολουθία του κατευθύνθηκε προς τη Σπάρτη, περνώντας από τα χωριά του Πάρνωνα, τη Μελιγού τον Άγιο Πέτρο και την Αράχωβα. Ο Latour περιγράφει ως εξής την διαδρομή του καραβανιού από εκεί στη Σπάρτη:

«Την επομένη μέρα, 18 [Σεπτεμβρίου 1845] (δεν ξεχνιούνται τέτοιες ημερομηνίες), ο πρίγκιπας έπρεπε να φτάσει στη Σπάρτη: ξεκίνησε λοιπόν πολύ νωρίς το πρωί. Το μονοπάτι ακολουθεί διαδοχικά τις δυο όχθες ενός χείμαρρου που είναι ξερός το καλοκαίρι, αλλά είναι σκεπασμένος από πελώρια πλατάνια η σκιά των οποίων αναπληρώνει τη δροσιά των νερών· κατόπιν ανηφορίζει από μια καλλιεργημένη πλαγιά ως το χωριουδάκι του Βουρλιά. Αυτό το χωριό δεν έχει παρά δυο-τρία σπίτια. Ο πρίγκιπας έκανε στάση για να γευματίσει και για να περάσει η μεγάλη ζέστη· δεν απείχε πλέον παρά μια λεύγα από την κοιλάδα του Ευρώτα. Το μονοπάτι απ’όπου κατεβαίνει κανείς στον Ευρώτα, στενό και δύσκολο, δεν έχει τίποτα που να προετοιμάζει τα μάτια για την γοητευτική κοιλάδα του· έτσι η έκπληξη είναι διπλά ευχάριστη. Μετά από μια ώρα κοπιαστικής πορείας, το μονοπάτι, που σκιάζεται προς το τέλος από ευωδιαστές μυρτιές, στρίβει ξαφνικά δεξιά, και σας φέρνει σε μια γέφυρα με δύο τόξα που υψώνεται τολμηρά πάνω από έναν μικρό ποταμό, που οι όχθες του κρύβονται κάτω από ολάνθιστες ροδοδάφνες· αυτός ο ποταμός είναι ο Ευρώτας. Τα νερά του είναι διάφανα και γάργαρα, και οι ροδοδάφνες στις όχθες του, ρίχνουν μια μυστηριώδη και γλυκιά σκιά. […] Σίγουρα εδώ είναι που ο Λυκούργος διαλογίστηκε τους νόμους του, ο Άγις κι ο Αγησίλαος τις εκστρατείες τους, ο Λεωνίδας τον πέρασε για να πάει να πεθάνει στις Θερμοπύλες και εκείνη η αυστηρή νεολαία της Σπάρτης ερχόταν εδώ να βρει, μετά την πάλη και το κυνήγι, τα αρτύματα για τον μέλανα ζωμό. Αυτός ο ποιητικός ποταμός και η πλούσια κοιλάδα που γονιμοποιεί, δημιουργεί μια έντονη αντίθεση με την βαριά ανάμνηση της Σπάρτης, μια ανάμνηση την οποία δεν διαψεύδει ο χαρακτήρας των ερειπίων της. Ακολουθήσαμε επί μια ώρα, παράλληλα με τον Ευρώτα, ένα τελματώδες μονοπάτι και ξαφνικά, μπαίνοντας στα δεξιά σε ένα είδος ρεματιάς που χωρίζει δυο υψώματα, φτάσαμε στη θέση όπου ήταν κάποτε η Σπάρτη. Ένας λόφος που περιβάλλεται από τείχη, εδώ σίγουρα ήταν η Ακρόπολη. […]Αυτά τα ερείπια φέρουν τον χαρακτήρα της ιστορίας της· αυτό που αισθάνεται κανείς είναι ένας επώδυνοι και κάπως κρύοι λογισμοί. Επίσης αισθανόμαστε ένα είδος ανακούφισης όταν στρέψουμε τα βλέμματά μας από τη Σπάρτη προς την απολαυστική πεδιάδα που την περιβάλει. Κλεισμένη ανάμεσα στα δασωμένα βουνά που είχαμε περάσει και στην οροσειρά του Ταΰγετου, είναι κατάφυτη από μουριές και πορτοκαλιές· είναι ο πλούτος του Μιστρά. Κοιτάζοντας προς τον Μιστρά, ο πρίγκηπας είχε στα αριστερά του το μνημείο που οι ταξιδιώτες ονομάζουν τάφο του Λεωνίδα, ίσως γιατί δεν μπορούν να βρουν άλλο όνομα. […] Η σύγχρονη Σπάρτη, πολύ πρόσφατη, κόρη της νέας ελευθερίας, μεγάλωσε απέναντι στην άλλη και, θα λέγαμε, κάτω από τη σκέπη των αναμνήσεών της. Απέναντι υψώνεται ο Ταΰγετος, οι ψηλές κορφές του οποίου προβάλλουν καθαρά πάνω σε έναν ουρανό θαυμαστά καθαρό, και οι βαθιές χαράδρες του οποίου αναδεικνύουν ακόμα περισσότερο την γοητεία και τη γλυκύτητα της κοιλάδας. Στα πόδια του Ταΰγετου, βλέπουμε το Μιστρά, χαριτωμένη πόλη, που κατεβαίνοντας σιγά-σιγά χαμηλότερα έχει αφήσει πιο πάνω το μεσαιωνικό Μιστρά με τα ερειπωμένα σπίτια, τις γοητευτικές βυζαντινές εκκλησίες και το φράγκικο κάστρο του.»

(Antoine De Latour, Voyage de S.A.R. Monseigneur Le Duc de Montpensier à Tunis en Égypte, en Turquie et en Grèce, Παρίσι: A. Bertrand [1847], σ. 94-97.)

Ο Δούκας του Montpensier και η συνοδεία του στην Ακρόπολη της Σπάρτης. Στο βάθος φαίνονται ο Ταΰγετος και ο Μυστράς. Χαρακτικό βασισμένο σε σχέδιο του Jules de Sinéty.

Αφού μείνουν στη Σπάρτη και επισκεφθούν το Μιστρά, θα διασχίσουν τη Λαγκάδα του Ταΰγετου για να φτάσουν στην Καλαμάτα όπου θα τους περιμένει η φρεγάτα, που στο μεταξύ έχει παραπλεύσει τις ακτές της Λακωνίας.

Το κείμενο του Latour ακολουθεί το βασικά το πρότυπο του περίφημου Οδοιπορικού του Σατωμπριάν. Η μνήμη της αρχαίας Σπάρτης και η εικόνα των ερειπίων της προκαλούν «επώδυνους και κρύους λογισμούς» στον δάσκαλο του πρίγκιπα. Κι αυτό γιατί η Σπάρτη, στην Γαλλία εκείνης της εποχής, είναι συνδεδεμένη κυρίως με την Γαλλική Επανάσταση και τους Ιακωβίνους. Για τους συντηρητικούς η «βαριά ανάμνηση της Σπάρτης» είναι η βαριά ανάμνηση της ίδιας της Επανάστασης.

Τα χαρακτικά (που ως τελικό αποτέλεσμα οφείλονται σε μεγάλο βαθμό στους χαράκτες) απεικονίζουν στιγμές του ταξιδιού, με τον πρίγκιπα και τους άλλους ταξιδιώτες να είναι συνήθως μέσα στο πλάνο, και τονίζουν τα πιο ‘γραφικά’ στοιχεία του τοπίου, απόκρημνα βουνά, βράχια, φαράγγια.
Στο χαρακτικό με τη γέφυρα βλέπουμε άλλους ταξιδιώτες να την διασχίζουν έφιπποι, άλλους να έχουν κατέβει στην όχθη του ποταμού και άλλους να ξεκουράζονται στην απέναντι όχθη.

Το γεφύρι του Κόπανου μπορείτε να το δείτε και εδώ σε μα φωτογραφία του όταν σωζόταν, και εδώ όπως ήταν λίγο μετά την κατάρρευσή του.

17 Ιουνίου 1829: τα μέλη της Γαλλικής Επιστημονικής Αποστολής περνούν τη γέφυρά του Ευρώτα

Prosper Baccuet, «Pont de Eurotas» (Expédition scientifique de Morée – Atlas, 1835, pl. XXVIII).

Το χαρακτικό αυτό, δημοσιευμένο το 1835 στον Άτλαντα της Expédition scientifique de Morée, είναι ζωγραφισμένο από τον Prosper Baccuet (1797-1854), αξιωματικό του στρατού και ζωγράφο που μετείχε στην Επιστημονική Αποστολή του Μοριά έχοντας αναλάβει καθήκοντα τοπιογράφου. Μπορούμε, βέβαια, να συγκρίνουμε αυτή την κάπως άτεχνη ή υπερβολικά ‘ρομαντική’ απεικόνιση του γεφυριού του Κόπανου από τον Baccuet με την πολύ μεγαλύτερη ρεαλιστικότητα και ακρίβεια του αντίστοιχου έργου του Stackelberg. Η διαδρομή της αποστολής περιγράφεται από τον επικεφαλής της, τον Bory de Saint-Vincent. Στις 17 Ιουνίου του 1829 η ομάδα των Γάλλων, ερχόμενη από την Τριπολιτσά με κατεύθυνση προς το Μυστρά, φτάνει στο Χάνι του Βουρλιά.

Bory de Saint-Vincent

«Aπό αυτό το γραφικό και πράσινο μέρος φάνηκε η πεδιάδα του Μιστρά σ’ όλη της τη μεγαλοπρέπεια: κλεινόταν από τις απόκρημνες και σκούρες πλαγιές του Πενταδάκτυλου, οι αγέρωχες κορφές του οποίου δεν είχαν ακόμα βγάλει τις λαμπερές τους κορώνες από πάγους· προσπερνώντας λοιπόν το δροσερό χωριουδάκι των Βουτιάνων, που έμεινε στα αριστερά μας με τις λεύκες του, κατεβήκαμε κατά μήκος ενός χειμάρρου πολύ βαθουλωτού, τα ασβεστολιθικά τοιχώματα του οποίου είναι σκαμμένα σε σπηλιές. Το μονοπάτι είναι αρκετά καλά χαραγμένο, αν και πετρώδες, και σε μερικά σημεία είναι σκαλισμένο σε σκαλιά· είναι ακόμα μια ολόκληρη λεύγα [γύρω στα 4 χλμ] από το Χάνι του Βουρλιά μέχρι τον Ευρώτα, τον οποίο περνάμε από μια πολύ γραφική γέφυρα (εικ. XXVIII), στην οποία μπαίνουμε περνώντας μέσα από ένα σωρό από βράχια που έχουν καταρρεύσει. Στην απέναντι όχθη η γέφυρα ενώνεται με τον δρόμο που έρχεται από το Λεοντάρι, για τον οποίο μίλησα πιο πάνω. Ο ποταμός, που έρχεται από τα βορειοδυτικά, φέρει στο σημείο αυτό το όνομα Καραβάς· το χάνει λίγο πιο κάτω στην πεδιάδα, αφού ενωθεί με τον παραπόταμο που έρχεται από την Αράχοβα, και παίρνει το όνομα Ίρης, και όχι Βασιλοπόταμος, όπως λανθασμένα επιμένουν να λένε οι περιηγητές, αντιγράφονταςς ο ένας τον άλλο, όπως και όλοι οι χάρτες, ως και το δικό μας φύλλο 6, της μεγάλης έκδοσης για το Μοριά, όπου γλίστρησε το λάθος αποδεικνύοντας τι μπορεί να κάνει η δύναμη της συνήθειας.

Κάτω από τη γέφυρα, το ποτάμι είναι βαθύ, στενό και γρήγορο· τα νερά του έχουν επίσης το πιο γλυκό χρώμα. Αιχμάλωτος από τη γέννησή του, ανάμεσα στις βραχώδεις κάθετες όχθες του, στον βάθος μιας στενής κοιλάδας, ανοίγει στη συνέχεια, σαν ένα κανάλι συχνά αρκετά πλατύ, μέσα από πελώριες ροδοδάφνες που μπλέκονται με γιρλάντες αρκουδόβατων. Από τη γέφυρα και μετά αρχίζει και αυτή η αφθονία των Cannevères (Arundo Donax, L.) τα οποία οι ποιητές αναφέρουν ως καλάμια, και οι ωραίες συστάδες των οποίων, που θωπεύονται νωχελικά από τους ανέμους, δικαίως έδωσαν στον ποταμό της Λακωνίας το επίθετο καλλιδόναξ.»

Bory de Saint-Vincent, Expédition scientifique de Morée. Section de sciences physiques, 1^ος τόμος: Relation, Παρίσι 1836.

Εδώ βλέπετε λεπτομέρεια του χάρτη του Μοριά της Γαλλικής Επιστημονικής Αποστολής. Ο δρόμος που πήγαινε από την Τριπολιτσά  στο Μυστρά (με κόκκινο χρώμα) περνούσε από το χάνι του Κρεβατά (Khani de Kravata) , το χάνι του Βουρλιά (Khani de Vourlia) και το γεφύρι του Κόπανου (Kopano-Gephyri).

Μπορείτε να δείτε εδώ έναν νεότερο χάρτη, γύρω στο 1900, με τον ίδιο δρόμο και τα χάνια κατά μήκος του.

Επίσης, μπορείτε να δειτε και άλλους χάρτες και απόψεις της περιοχής της Σπάρτης που δημοσίευσε η Γαλλική Επιστημονική Αποστολή.

Ο Ευρώτας στην πρώτη σελίδα (2): ένα άρθρο του 1840 και οι στίχοι του Παναγιώτη Σούτσου

«Ο ποταμός Ευρώτας», Αποθήκη των ωφελίμων γνώσεων, Απρίλιος 1840, σ. 49-51.

Το περιοδικό Αποθήκη των ωφελίμων γνώσεων εκδιδόταν στη Σμύρνη από το 1837 ως το 1844, με πρωτοβουλία προτεσταντών μισσιονάριων. Ήταν το ελληνικό ανάλογο του επιτυχημένου βρετανικού περιοδικού Penny Magazine. Από εκεί –όπως έχουμε δει σε παλαιότερη ανάρτηση– προέρχεται το χαρακτικό που εικονίζει την παλιά τοξωτή γέφυρα του Ευρώτα (που είναι έργο του Stackelberg). Αλλά και το μεγαλύτερο μέρος του άρθρου είναι μετάφραση από το αντίστοιχο άρθρο του Penny Magazine. Έχει ωστόσο προστεθεί στην αρχή ένα ποίημα, χωρίς όμως να αναφέρεται το όνομα του ποιητή. Πρόκειται για ένα κομμάτι ενός μεγαλύτερου ποιήματος, γραμμένου από έναν από τους πιο γνωστούς Έλληνες ποιητές εκείνης της εποχής, τον Παναγιώτη Σούτσο, με τίτλο «Ο ερχομός του Όθωνος στην Ελλάδα, ή τα ερείπια της παλαιάς Σπάρτης», που είχε δημοσιευθεί -στην πρώτη του μορφή- στην εφημερίδα Ήλιος του Ναυπλίου τον Δεκέμβριο του 1833. Ένα ποίημα με πολύ έντονη την χαρακτηριστική ρομαντική μελαγχολία, εμπνευσμένο κυρίως από το διάσημο Οδοιπορικό του Σατωμπριάν. Επίσης, στο τέλος του άρθρου έχει προστεθεί μια μικρή αναφορά στην πρόοδο της νεοσύστατης Νέας Σπάρτης (η οποία δεν είχε ακόμα ιδρυθεί το 1833, όταν δημοσιεύτηκε το άρθρο του Penny Magazine).

Παραθέτω του στίχους του ποιήματος του Σούτσου για ευκολότερη ανάγνωση:

Kύλλα, της Σπάρτης ποταμέ, τα ρεύματά σου κύλλα!

Eις τον αφρόν σου τα ωχρά και μαραμένα φύλλα

Tου κρύου φθινοπώρου

Mε σιωπήν ακολουθούν το βροντερόν σου κύμα·

Kαθώς αυτά, σ’ακολουθώ σιωπηλός, με βήμα

Θρηνούντος οδοιπόρου.

Που είν’Eυρώτα οι καιροί εκείν’ οι δοξασμένοι,

Ως κύκνος, όταν έπαιζεν η θαυμαστή Eλένη

στα κρύσταλα νερά σου,

Kαι με τον Aγησίλαον ο ήρως ο Θηβαίος

Oπόταν ηγωνίζετο ακούραστος, δρομαίος

Ωσάν τα ρεύματά σου;

Hχώ αρχαία δεν λαλεί την σήμερον καμμία.

Kατήφεια και σιωπή και θλίψις κ’ ερημία

την όχθην σου κατέχει,

Kαι άλλο δεν ακούγεται παρά των καλαμώνων

O συριγμός, και η βοή του κύματός σου μόνον,

οπού βροντά και τρέχει.

Nα του Λυκούργου η πατρίς, η γη των αθανάτων,

H γη μεγάλων πράξεων, μεγάλων ονομάτων!

Ώ της Πελοποννήσου

Bασίλισσα! ώ Σπάρτη μου! σ’ ασπάζομαι με σέβας,

K’ εγγίζουσα τους πόδας μου με πυρπολεί τας φλέβας

Η γηραλέα γη σου.

Θρηνώδης θέα!.. σκέλεθρον της γης η πρώτη χώρα·

Kαι εις το κενοτάφιον του Λεωνίδου τώρα

Mανδρίζονται οι βόες·

Tου Kλεομένους, σπήλαιον, ή αχυρών ο οίκος·

Kαι τα θηρία κατοικούν η λέαινα, ο λύκος,

όπου οι πρώτοι νόες.

Η μοναδική φωτογραφία του Γεφυριού του Κόπανου

Αυτή είναι η μοναδική γνωστή φωτογραφία του λεγόμενου «Γεφυριού του Κόπανου» -πριν γκρεμιστεί. Το γεφύρι χτίστηκε, μάλλον, το 1730 (ή, σύμφωνα με άλλη εκδοχή, το 1749) και γκρεμίστηκε το 1902.

Δείτε πώς το ζωγράφισε ο Stackelberg το 1813, καθώς και τη φωτογραφία του Boissonas του 1903, με το γεφύρι γκρεμισμένο. Δείτε επίσης τη θέση του γεφυριού στον χάρτη του William Loring (με την πράσινη υπογράμμιση)

Η φωτογραφία έχει δημοσιευτεί στο: Ernst Reisinger, Griechenland. Schilderungen deutscher reisender. In zweiter, veränderter Auflage herausgegeben. Mit 90 Bildtafeln, davon 62 nach Aufnahmen der Preußischen Meßbildanstalt, Λειψία: Insel-Verlag, 1923. [α΄ έκδοση 1916]

Ο Φλωμπέρ για το τοπίο της Σπάρτης το 1851• γιατί του άρεσαν τα Μενελάια, περισσότερο κι από τον Ταΰγετο;

Ο Γκυστάβ Φλωμπέρ (1821-1880), ο συγγραφέας της Μαντάμ Μποβαρύ, ένας από τους πιο σημαντικούς μυθιστοριογράφους στην ιστορία της λογοτεχνίας, ταξίδεψε στην Ελλάδα το 1850-1851 μαζί με τον φίλο του Maxime du Camp. Παρότι το ταξίδι στην Πελοπόννησο μέσα στο Γενάρη ήταν δύσκολο, το έκαναν, καθώς ο Φλωμπέρ ήθελε διακαώς να δει τη Σπάρτη. Τις εντυπώσεις του τις μαθαίνουμε από το προσωπικό του ημερολόγιο και από κάποιες αναφορές στα γράμματα που στέλνει στη μητέρα του και τους φίλους του. Στις 29 Ιανουαρίου του 1851 οι δυο φίλοι κατηφορίζουν προς την κοιλάδα του Ευρώτα. Ο Φλωμπέρ σημειώνει στο ημερολόγιο:

«Σε λίγο εμφανίζεται μπροστά μας, πίσω από πράσινα βουνά, ο Ταΰγετος, με σκούρο γκριζογάλαζο χρώμα, με λευκές κορυφές· φαίνεται να έχει πολλές βουνοκορφές κατά μήκος του, σκεπασμένες από σύννεφα· ανάμεσα σ’αυτόν και σε μας, είναι η πεδιάδα όπου βρίσκεται η Σπάρτη· στα αριστερά μας, αμφιθεατρικά, το χωριό Βουρλιάς. Περνάμε ένα χείμαρρο που κυλάει πάνω σε άμμο, πα­ραπόταμο του Ευρώτα, που τον βρίσκουμε σε λίγο μπρο­στά μας και στρεφόμαστε αμέσως δεξιά. Ο Ευρώτας, κατακίτρινος (λόγω των βροχών), μου φαίνεται μεγάλος περίπου όσο και ο Touques [μικρό ποτάμι στη Νορμανδία]· στις όχθες του έχει ροδοδάφνες, αγριομυρτιές, μουριές. Περνάμε μια σαμαρωτή γέφυρα, πολύ ψηλή, πολύ λεπτή, πολύ κομψή. Για να περνάνε τα νερά έχουν διαμορφώσει (αντί­θετα προς κάθε έννοια συμμετρίας) δύο καμάρες δεξιά και μόνο μία αριστερά.  Δεξιά, μια μικρή σειρά από πράσινους λόφους, πίσω από τους οποίους, πότε-πότε εμφανίζεται ο Ταΰγετος, κάθετος, γαλάζιος σκούρος, τυλιγμένος με χιόνια στο κεφάλι του· στα αριστερά, τα βουνά από την άλλη μεριά του ποταμιού που κυλάει ανάμεσα στα δέντρα, παίρνουν τη μορφή ενός μακριού τείχους που χαμηλώνει καθώς πλησιάζει στη Σπάρτη, και έχει κοκκινωπό χρώμα και ένα αρμονικά σμιλεμένο ομαλό περίγραμμα. Δεν ξέρω γιατί αυτό μου θυμίζει το δωρικό ρυθμό και μου αρέσει υπερβολικά, περισσότερο κι από τον Ταΰγετο (παρότι είναι τόσο ωραίος): είναι βουνά στωικά ή ακόμα σπαρτιάτικα.»

Σε ένα γράμμα στη μητέρα του, ο Φλωμπέρ αναφέρει: «Το τοπίο της Σπάρτης είναι απ’ τα πιο παράξενα και απ’ τη στιγμή που τ’ αντικρίσεις δεν σβήνεται απ’ το νου σου.»   Και στον φίλο του Louis Bouilhet: «Το τοπίο της Σπάρτης είναι μοναδικό και χρειάζονται τέσσερις σελίδες για να το περιγράψεις· το αφήνουμε για αργότερα.»

1833: Ο Ευρώτας στην πρώτη σελίδα

Αυτό είναι το πρωτοσέλιδο του αγγλικού περιοδικού The Penny Magazine, της 3^ης Αυγούστου του 1833. Η εικόνα με την παλιά γέφυρα του Ευρώτα είναι «κλεμμένη» από το χαρακτικό του Stackelberg, που είχε πρόσφατα κυκλοφορήσει στη Γαλλία (μπορείτε να το δείτε εδώ). Δεν πρέπει να παραχωρήθηκε από τον Stackelberg, καθώς πουθενά δεν αναφέρεται το όνομά του, αλλά θα αντιγράφηκε από κάποιον Βρετανό χαράκτη. 

Η γέφυρα του Ευρώτα το 1813, ζωγραφισμένη από τον Stackelberg

Ο Stackelberg έφτασε στο Μιστρά, στις 21 Ιουνίου του 1813,αφού διέσχισε τη Λαγκάδα του Ταϋγέτου. Έμεινε δέκα μέρες, που τις πέρασε ζωγραφίζοντας μεγάλα πανοραμικά τοπία της περιοχής της Σπάρτης. Την 1^η Ιουλίου, αφού έκανε «ένα αναζωογονητικό μπάνιο στα υπέροχα καθαρά νερά του γραφικού Ευρώτα», αναχώρησε για την Τριπολιτσά. Φτάνοντας στη γέφυρα «του Κόπανου», που έστεκε όρθια μέχρι τις αρχές του 20^ου αιώνα, ζωγράφισε αυτήν εδώ την άποψη. Ο βαρόνος Otto Magnus Stackelberg (1786-1837) είχε γεννηθεί στο Ταλίν της Εσθονίας και είχε σπουδάσει στη Γερμανία. Η αριστοκρατική οικογένειά του τον προόριζε για διπλωμάτη, αλλά όταν πήγε στην Ιταλία κατάλαβε ότι αυτό που ήθελε ήταν να ταξιδεύει, να ζωγραφίζει και να λατρεύει την τέχνη και την φύση. Το χαρακτικό του Ευρώτα περιλαμβάνεται στον μνημειώδη τόμο, με τίτλο La Grèce, που εξέδωσε το 1830-1834 στο Παρίσι. Συνοδεύεται από το εξής κείμενο:

Η παλιά τοξωτή γέφυρα του Ευρώτα από τον φωτογράφο Fred Boissonnas (1903)

Η φωτογραφία αυτή τραβήχτηκε από τον Ελβετό φωτογράφο Fred Boissonnas το 1903, έναν μόλις χρόνο μετά την κατάρρευση του γεφυριού, του λεγόμενου «του Κόπανου». (Βλέπε εδώ πώς ήταν το γεφύρι στις αρχές του 19ου αιώνα, και εδώ μία ακόμα εντυπωσιακή φωτογραφία του Fred Boissonnas με τον Ευρώτα και τον Ταΰγετο.)

Η φωτογραφία δημοσιεύτηκε στο βιβλίο των Daniel Baud–Bovy & Fred. Boissonnas, En Grèce par monts et par vaux, 1910.