Ο «Λεωνίδας» λείπει ταξίδι για δουλειές…

Αυτή την εικόνα αντικρίζει κανείς εδώ και μερικές μέρες στο μουσείο της Σπάρτης, και αυτήν θα αντικρίζει για τα επόμενα δύο χρόνια: την άδεια βάση του «Λεωνίδα». Εκείνος έχει φύγει για περιοδεία στη Βόρεια Αμερική, στα πλαίσια της έκθεσης που έχει οργανώσει το Υπουργείο Πολιτισμού με τίτλο «Οι Έλληνες: Από τον Αγαμέμνονα στον Μέγα Αλέξανδρο» («Τhe Greeks: Agamemnon to Alexander the Great»).

Το θέμα δεν είναι να καταγγείλουμε με τοπικιστικά ή εθνικιστικά επιχειρήματα, τους κακούς «ξένους» που «μας παίρνουν» τα αρχαία. Αλλά ούτε και να αποδεχθούμε την άλλη όψη της ίδιας επαρχιώτικης νοοτροπίας, που εκφράζουν οι οργανωτές της έκθεσης και όσοι πιστεύουν ότι με τον τρόπο αυτό «οι ξένοι υποκλίνονται» μπροστά στο μεγαλείο «μας» και ότι έτσι «διαφημιζόμαστε».

Όμως το κενό βάθρο του «Λεωνίδα» θέτει πολύ σοβαρά ζητήματα :

Το πρώτο ζήτημα που τίθεται είναι η ασφάλεια. Μας βεβαιώνουν ότι η «μεταφορά έγινε με αυστηρούς κανόνες ασφαλείας και φύλαξης με ειδικό αυτοκίνητο–ψυγείο, συνοδεία Αστυνομίας». Όμως ούτε τα ψυγεία, ούτε οι αστυνομίες, ούτε τα ασφάλιστρα μπορούν να διασφαλίσουν ότι δεν θα συμβεί, για παράδειγμα, ένα ατύχημα κατά την υπερατλαντική μεταφορά. Απόλυτη ασφάλεια δεν είναι δυνατόν να υπάρξει σε μια μετακίνηση, πόσο μάλλον σε ένα ταξίδι δύο ετών, και το ζήτημα κάθε φορά είναι το πόσο μοναδικό και αναντικατάστατο είναι ένα έκθεμα.

Το δεύτερο, συναφές, ζήτημα είναι ότι δεν είναι δυνατόν να φεύγουν από ένα μουσείο τα πιο σημαντικά του εκθέματα. Κανένα σοβαρό μουσείο, μικρό ή μεγάλο, δεν το δέχεται αυτό. Για παράδειγμα, είναι αδιανόητο το Λούβρο να δανείσει την Τζοκόντα ή την Αφροδίτη της Μήλου.

Γι’αυτούς τους λόγους άλλωστε, φαντάζομαι, και η λεγόμενη μάσκα του Αγαμέμνονα (που έχει κεντρική θέση σε μια έκθεση που τιτλοφορείται «Από τον Αγαμέμνονα στον Μέγα Αλέξανδρο») δεν θα φύγει από το Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας, αλλά θα ταξιδέψει μόνο με τη μορφή αντίγραφου, όπως και αρκετά άλλα εκθέματα.

Το αντίγραφο της λεγόμενης μάσκας του Αγαμέμνονα που στάλθηκε στην έκθεση «Από τον Αγαμέμνονα στον Μέγα Αλέξανδρο». Το πρωτότυπο έμεινε στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας

Κι ο «Λεωνίδας» δεν είναι απλά ένα σημαντικό έκθεμα του μουσείου, όπως αυτή η μάσκα. Είναι το σημαντικό έκθεμα της Σπάρτης, είναι η εικόνα του μουσείου, αλλά και το σύμβολο της ίδιας της πόλης.

Το γλυπτό αυτό βρέθηκε στις ανασκαφές της Βρετανικής Αρχαιολογικής Σχολής στην Ακρόπολη της Σπάρτης το 1925. Αμέσως ονομάστηκε «Λεωνίδας». Όχι μόνο, όπως λέει η προφορική παράδοση, από τους εργάτες της ανασκαφής, αλλά από τον ίδιο τον ανασκαφέα, τον ο A. M. Woodward. Ο Woodward δημοσίευσε αμέσως ένα μακροσκελές άρθρο όπου «αποδεικνύει» ότι το άγαλμα δεν μπορεί παρά να αναπαριστά τον Λεωνίδα, βασισμένος σε μια βεβιασμένη επανερμηνεία ενός χωρίου του Παυσανία που λέει ότι ο τάφος του Λεωνίδα βρίσκεται «απέναντι από το θέατρο». (A. M. Woodward, «Excavations at Sparta, 1924-25», The Annual of the British School at Athens, No XXVI, 1925, σ. 116-277.)

1925. Ο «Λεωνίδας» μόλις έχει βγει από το χώμα στις ανασκαφές της Βρετανικής Αρχαιολογικής Σχολής στην Ακρόπολη της Σπάρτης (φωτογραφία από το αρχείο της BSA)

Σε μια πολύ διαφορετική ερμηνεία του ίδιου χωρίου του Παυσανία στηρίζονταν, πολύ παλιότερα, και όσοι ταύτιζαν ως «Τάφο του Λεωνίδα» το κτίσμα που είναι γνωστό και σήμερα με αυτό το όνομα. Σήμερα, βέβαια, κανένας αρχαιολόγος δεν δέχεται ότι αυτές οι ταυτίσεις στηρίζονται κάπου. Αποτελούν μάλλον ένα ακόμα δείγμα μιας διαχρονικής τάσης -τόσο των αρχαιολόγων όσο και του κοινού- να αναζητούν σε κάθε ευκαιρία τάφους και λείψανα των διάσημων ηρώων. Όπως είχε κάνει και ο Σλήμαν με τον τάφο και τη μάσκα του «Αγαμέμνονα», όπως βλέπουμε να γίνεται τώρα και στην Αμφίπολη.

Αυτό όμως διόλου δεν μειώνει την αξία του γλυπτού, που αποτελεί σίγουρα ένα μοναδικό δείγμα τέχνης από τη Σπάρτη στην πιο σημαντική περίοδο της ιστορίας της. Ούτε βέβαια αναιρεί το γεγονός ότι αυτό το γλυπτό έχει τον τελευταίο αιώνα τη δική του ιστορία, και έχει πλέον ταυτιστεί με την εικόνα του Λεωνίδα και με την εικόνα της κλασικής Σπάρτης. Τα σύγχρονα αγάλματα του Λεωνίδα, στη Σπάρτη και στις Θερμοπύλες, αυτό έχουν πάρει σαν πρότυπο.

Η φιγούρα του, σε διάφορες παραλλαγές, είναι επίσημο σύμβολο του Δήμου της Σπάρτης, και κυριαρχεί (σε υπερβολικό βαθμό θα λέγαμε) μέσα στην πόλη: στις ταμπέλες με τα ονόματα των δρόμων, στις εισόδους των γραφείων του Δήμου, στο «βαρέλι του τροχονόμου» στην κεντρική διασταύρωση, στις σημαίες της πλατείας, κ.ο.κ. Όπως και να το κάνουμε, είναι το σημαντικότερο αξιοθέατο και το σύμβολο αυτής της μικρής ιστορικής πόλης. Ένα τέτοιο έργο, λοιπόν, δεν είναι δυνατόν να μετακινείται.

  

  

Γι’αυτό ακριβώς και η Ε΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων αντέδρασε στη μετακίνησή του. Αλλά το Υπουργείο Πολιτισμού και το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο (τα μέλη του οποίου διορίζονται από τον Υπουργό) έκριναν ότι ο «Λεωνίδας» πρέπει να πάει στην Αμερική, με το επιχείρημα ότι «καθορίζει μια ολόκληρη ενότητα στην έκθεση.» Δεν έκριναν το ίδιο όσον αφορά τον «Αγαμέμνονα», παρότι αυτός έχει να κάνει όχι με μία από τις εννέα ενότητες αλλά με τον ίδιο τον τίτλο της έκθεσης και παρότι βέβαια δεν έχει ανάλογη βαρύτητα ούτε για το μουσείο της Αθήνας, ούτε σαν σύμβολο. Ενδεικτικό επίσης, του πώς αντιμετωπίζεται το μουσείο της Σπάρτης, είναι ότι το ΚΑΣ αποφάσισε τελικά να μη μετακινηθεί για την έκθεση το «πρόπλασμα της Αθηναϊκής Αγοράς του 5ου αι. π. Χ.» (δηλαδή μια σύγχρονη μακέτα!), ύστερα από τις αντιρρήσεις που εξέφρασε η Α΄ΕΠΚΑ «λόγω της σημασίας που έχει στην έκθεση του πρώτου ορόφου της Στοάς του Αττάλου».

Σε αντίθεση λοιπόν με τη μάσκα και τη μακέτα, ο «Λεωνίδας» κρίθηκε ότι είναι μετακινήσιμος και ότι δεν πειράζει άμα λείψει για δύο ολόκληρα χρόνια. Το ότι είχε φύγει ξανά το 2007 (παρά τις τότε αντιρρήσεις της εφορίας και των φορέων της πόλης), δεν αποτελεί φυσικά επιχείρημα υπέρ του να ξαναφύγει. Το αντίθετο.

Τέτοιες εκθέσεις συνιστούν, βέβαια, συνήθη πρακτική, τουλάχιστον για τις ισχυρές χώρες που μπορούν να τις «αγοράζουν», και οι οποίες έχουν βέβαια την τάση να δανείζονται παρά να δανείζουν. Εκείνο που προβάλλεται μέσα από αυτές τις εκθέσεις είναι κυρίως τα μουσεία που τις φιλοξενούν, και όχι αυτά από τα οποία προέρχονται τα εκθέματα, και που τα ονομάτά τους, γραμμένα με μικρά γράμματα στις λεζάντες, δύσκολα τα διαβάζει ο επισκέπτης. Τα μουσεία που δανείζουν εκθέματα το κάνουν κυρίως για να έχουν ανταλλάγματα, ανταλλάγματα σε ανάλογες εκθέσεις, και -λιγότερο- για να προβάλουν τα ίδια τα εκθέματά τους. Δεν ξέρουμε τι συμφωνίες έχουν γίνει για την συγκεκριμένη έκθεση -και αν έχουν γίνει- πάντως τόσο η προβολή όσο και τα ανταλλάγματα δεν μπορεί παρά να είναι περιορισμένα, καθώς τα τέσσερα μουσεία στον Καναδά και τις ΗΠΑ που θα την φιλοξενήσουν (Royal Ontario Museum, Canadian Museum of Civilization, The Field Museum, The National Geographic Museum) δεν είναι σημαντικά στον τομέα της τέχνης και της αρχαιολογίας. (Για να το πούμε απλά, το ζήτημα θα έμπαινε διαφορετικά αν η Σπάρτη είχε ένα σοβαρό μουσείο, που αντιμετωπιζόταν σοβαρά από το Υπουργείο Πολιτισμού, και  ένα μεγάλο ευρωπαϊκό μουσείο ζητούσε τον Λεωνίδα ή άλλα εκθέματα  -για ένα πολύ μικρότερο βέβαια διάστημα- με αντάλλαγμα την αποστολή εκθεμάτων ανάλογης αξίας)

Αλλά τώρα, στην καλύτερη περίπτωση, τα όποια ανταλλάγματα θα αφορούν τα μουσεία της Αθήνας -παρότι, όπως είδαμε, αυτά απέφυγαν να στείλουν σημαντικά πρωτότυπα εκθέματά τους. Η φτωχή Σπάρτη, που στέλνει ένα μοναδικό έργο, το σύμβολό της, αντιμετωπίζεται και πάλι απλά σαν μια αποθήκη απ’όπου παίρνουμε κάτα βούληση ότι θέλουμε. Σαν «αντάλλαγμα» θα εισπράξει και πάλι την πλήρη αδιαφορία, και ειδικά όσον αφορά το μουσείο της.

Το 2007 ο «Λεωνίδας» φυγαδεύτηκε για λίγους μήνες. Τώρα, φεύγει για δύο χρόνια. Ίσως την επόμενη φορά να αναλάβει το ΤΑΙΠΕΔ να τον δώσει leasing για κάποιες δεκαετίες, μια που σαν όνομα «πουλάει». Στο μεταξύ, οι σύγχρονοι «Σπαρτιάτες» θα εξακολουθήσουν να αισθάνονται μια κενή υπερηφάνεια βλέποντας τον «Λεωνίδα» να μεταναστεύει, αναζητώντας λίγη δόξα, και παρακολουθώντας στην τηλεόραση το σήριαλ της Αμφίπολης.