Η μαύρη όψη του «υγρού χρυσού»

Αυτές οι πολύ πρόσφατες φωτογραφίες δίνουν μια αμυδρή εικόνα του τι συμβαίνει στα ρέματα και τα ποτάμια, σε όλη Λακωνία και τη Μεσσηνία, όπου τα ελαιοτριβεία διοχετεύουν τον λεγόμενο «κατσίγαρο» .

Οι φωτογραφίες δεν μπορούν να αποδώσουν ούτε το χρώμα του νερού, ούτε -ακόμα περισσότερο- τη δυσοσμία. Αλλά δεν είναι μόνο ζήτημα αισθητικό . Τα υπολείμματα της επεξεργασίας της ελιάς είναι καταστροφικά . Αφαιρούν το οξυγόνο από το νερό, κατακάθονται στον πυθμένα, είναι τοξικά, σκοτώνουν τη ζωή των νερών.

Λύσεις υπάρχουν, και είναι γνωστές. Το ζήτημα είναι ότι, προφανώς, δεν γίνεται κανένας έλεγχος από τις υπηρεσίες Περιφέρειας. Και ότι ενώ όλοι επαίρονται ότι παράγουμε το καλύτερο ελαιόλαδο, που είναι ο πλούτος, ο «υγρός χρυσός», της περιοχής, δεν φροντίζουν ένα, έστω μικρό μέρος, αυτού του πλούτου να αποδίδεται στην προστασία του θεμελίου του, του περιβάλλοντος που τώρα καταστρέφει.

Οι π(λ)ηγές του Ευρώτα

Στη Σκορτσινού της νότιας Αρκαδίας βρίσκονται οι κυριότερες πηγές του Ευρώτα. Η κατάστασή τους είναι ενδεικτική του τρόπου με τον οποίο αντιμετωπίζουν το ποτάμι.

Οι πηγές είχαν δυστυχώς υποστεί τις τελευταίες δεκαετίες πολλαπλές ατυχείς «αναπλάσεις». Η λιμνούλα που σχηματίζουν τα νερά της πηγής έχει μαντρωθεί ολόγυρα, και δίπλα της έχουν διαμορφώσει ένα τεράστιο πλακόστρωτο, με ελάχιστα δέντρα.

Ελέγχοντας την κατάσταση του Ευρώτα και καταγράφοντας τα μοναδικά ψάρια του

Στις αρχές Οκτωβρίου ακολουθήσαμε στον Ευρώτα μια ομάδα ερευνητών του Ελληνικού Κέντρου Θαλασσίων Ερευνών (ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε.). Η ομάδα -που την αποτελούσαν οι Λεωνίδας Βαρδάκας, Δημήτρης Κομματάς, Πέτρος Κουράκλης και Δαυίδ Κουτσογιαννόπουλος- ήρθε για να πραγματοποιήσει έναν προγραμματισμένο έλεγχο του ποταμού. Τέτοιοι έλεγχοι γίνονται σε τακτά διαστήματα (την Άνοιξη και το Καλοκαίρι) σε καθορισμένους «σταθμούς παρακολούθησης» κατά μήκος του ποταμού. Ο συγκεκριμένος «σταθμός» βρίσκεται κοντά στη γέφυρα Χιλιομοδού, στην περιοχή του Βρονταμά. Η έρευνα αυτή έχει αρχίσει από το 2012, φέτος είναι δηλαδή η τρίτη χρονιά, και γίνεται στα πλαίσια του ευρύτερου προγράμματος παρακολούθησης της οικολογικής ποιότητα των επιφανειακών υδάτων. Το ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. έχει αναλάβει το κομμάτι του προγράμματος για την οικολογική ποιότητα των ποταμών.

Η κυριότερη ερευνητική μέθοδος είναι ένα είδος «ψαρέματος», η ηλεκτραλιεία (electrofishing). Γίνεται με μια ειδική συσκευή που διοχετεύει ηλεκτρικό ρεύμα που παράγει γεννήτρια. Το ρεύμα δεν είναι θανάσιμο για τα ψάρια, αλλά τα προσελκύει και τα αναισθητοποιεί για ορισμένα δευτερόλεπτα, σε μια διάμετρο περίπου δύο μέτρων. Αμέσως τα ψάρια συλλέγονται με απόχη, καταμετρούνται, ταυτοποιούνται τα είδη τους, μετριέται το μέγεθός τους και τέλος απελευθερώνονται ζωντανά πάλι στο ποτάμι. Οι ερευνητές φοράνε ειδικές φόρμες από πλαστικό για να μη δέχονται το ηλεκτρικό ρεύμα.

Τη φορά αυτή στο συγκεκριμένο σημείο του ποταμού η ομάδα έπιασε ψάρια από τα εξής είδη:
Squalius keadicus (Καιαδική Μενίδα), Τropidophoxinellus spartiaticus (Χρυσή Μενίδα), Anguilla anguilla (χέλι), Salaria fluviatilis (Σαλιάρα). Τα δύο πρώτα είναι ενδημικά είδη, είναι δηλαδή είδη μοναδικά σε όλον τον κόσμο. (Το Squalius keadicus υπάρχει μόνο στον Ευρώτα και τον Βασιλοπόταμο, το Τropidophoxinellus spartiaticus μόνο στον Ευρώτα και κάποια ρέματα της Μεσσηνίας). Δεν πιάστηκε αυτή τη φορά ένα άλλο ενδημικό στον Ευρώτα είδος, το Pelasgus laconicus (Λακωνικός Πελασγός), το οποίο άλλες φορές το βρίσκανε, και το οποίο χαρακτηρίζεται ως εξαιρετικά απειλούμενο (critically endangered).

Τα ψάρια, και ειδικά τα ενδημικά, είναι βέβαια σημαντικά αυτά καθαυτά. Ταυτόχρονα όμως αποτελούν έναν πολύ καλό δείκτη της «υγείας» του ποταμιού. Ο κύριος σκοπός της έρευνας είναι, μέσω και του ελέγχου της παρουσίας των ψαριών, να προσδιοριστεί η κατάσταση του ποταμού, κατά πόσο αυτό αποκλίνει από αυτό που μπορεί να οριστεί σαν «ιδανικές συνθήκες» του ποταμού. Πολλά στοιχεία μπορεί να είναι σημαντικά. Για παράδειγμα, όχι μόνο η ποσότητα των ψαριών που εντοπίζονται, αλλά και η αναλογία ενηλίκων και νεαρών ψαριών του ίδιου είδους, είναι ένας δείκτης υγείας του ποταμού.
Οι ίδια ομάδα μετράει παράλληλα τις φυσικοχημικές ιδιότητες του νερού: θερμοκρασία, αγωγιμότητα, κ.α. Επίσης αξιολογεί και καταγράφει άλλα χαρακτηριστικά της κατάστασης του ποταμού, όπως το υπόστρωμα της κοίτης, την παρόχθια βλάστηση, τις τυχόν μορφολογικές τροποποιήσεις που έχουν γίνει στην κοίτη από ανθρώπινες επεμβάσεις, την άντληση νερού για πότισμα, κ.ο.κ. Όλα αυτά μπορεί να επιβαρύνουν την υγεία των ιχθυοπλυθησμών. Άλλη ειδική ομάδα του ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. παίρνει δείγματα για χημική ανάλυση για να ελεγχθεί η ρύπανση των νερών.

Ο Ευρώτας είναι ένα ευαίσθητο οικοσύστημα που απειλείται από πολλούς παράγοντες, κυρίως ανθρώπινες επεμβάσεις: την υπεράντληση των νερών του, τις βίαιες επεμβάσεις στις όχθες και την κοίτη του, τη ρύπανση. Ο συνεχής επιστημονικός έλεγχος είναι απαραίτητος για την διαπίστωση αυτών των κινδύνων. Για την αποτροπή τους όμως χρειάζονται πολύ περισσότερα.

Χαρά και οργή: μια βόλτα στις όχθες του Ευρώτα

Οι όχθες στον Ευρώτα δεν είναι κάποιο απόμακρο εξωτικό μέρος. Αρκει να κάνεις 5 με 10 λεπτά με τα πόδια από εκεί που τελειώνει η πόλη της Σπάρτης -ή λίγα περισσότερα από το κέντρο της πόλης- και φτάνεις εκεί όπου οι πορτοκαλιές συναντούν τα δέντρα του ποταμού. Και αντικρίζεις μια διπλή εικόνα, που σου γεννά αλληλοσυγκρουόμενα συναισθήματα:

– Από τη μια χαρά· και θαυμασμός για την πεισματική ζωντάνια του ποταμιού και της φύσης, που βρίσκει δύναμη να αντέχει και να ξαναγεννιέται, παρ’όλα τα απανωτά και σκληρά χτυπήματα που δέχεται. Περπατάς κάτω από πλατάνια και καλαμιώνες, ανάμεσά τους αντικρίζεις στο βάθος τον Ταΰγετο και τα Μενελάια, ακούς τα νερά, τα πουλιά, τα βατράχια. Μέσα σε λίγα λεπτά έχεις βγει από τον κόσμο της πόλης και είσαι αλλού.  Σκέφτεσαι πόσο παραδεισένιο θα μπορούσε να είναι- αυτό το μέρος δίπλα στην πόλη, ένας φυσικός κήπος της. Τι υπέροχους περίπατους θα έκαναν και οι κάτοικοί της, και οι επισκέπτες της, εδώ, ανάμεσα ομορφιές της φύσης και μνήμες της ιστορίας και των μύθων.

 

Το Φάληρο κι ο Ευρώτας

Ένα παράδειγμα που αξίζει να προβληματίσει την κοινωνία της Σπάρτης είναι η ανάπλαση του φαληρικού όρμου, το μεγαλύτερο σχέδιο αστικής ανάπλασης στην Ελλάδα, σχεδιασμένο από μια ομάδα αρχιτεκτόνων με επικεφαλής τον διεθνούς φήμης Ιταλό αρχιτέκτονα Ρέντσο Πιάνο. Αντιγράφω την κεντρική ιδέα αυτής της της ανάπλασης:

«Κύριος στόχος είναι η απόλυτη σύνδεση της πόλης με τη θάλασσα και η ανάκτηση της σχέσης και της μνήμης ενός θαλάσσιου αστικού μετώπου που χάθηκε με τις επιχώσεις, τις υποδομές και τη δημιουργία του αυτοκινητόδρομου.

Το Πάρκο θα αποτελεί ένα φίλτρο ανάμεσα στην πόλη και τη θάλασσα και ένα δυναμικό φυσικό τοπίο.

Η λεωφόρος Ποσειδώνος μετατοπίζεται προς τη θάλασσα, υποβιβάζεται και καλύπτεται στο μεγαλύτερο μέρος της από το πάρκο.
Επιπλέον, προτείνεται η με κάθε τρόπο “διείσδυση” του πάρκου προς τους γειτονικούς δήμους με φυτεύσεις όλων των πιθανών διαθέσιμων χώρων.
Οι δρόμοι εκτείνονται προς τη θάλασσα ως πεζόδρομοι και καταλήγουν σε προκυμαίες.»

Εκείνο που αξίζει να συγκρατήσουμε είναι ότι για να εφαρμοστεί αυτό το σχέδιο είναι απαραίτητη η (δύσκολη βέβαια και δαπανηρή) μετατόπιση και υπογειοποίηση της λεωφόρου Ποσειδώνος.

Σε πλήρη αντίθεση με όλα αυτά, οι εδώ ‘άρχοντες’ της Πελοποννήσου διακατεχόμενοιι από μια πολύ παλιά και ξεπερασμένη, δήθεν «αναπτυξιακή», νοοτροπία, σχεδιάζουν να σπαταλήσουν πολλά εκατομμύρια για να χτίσουν έναν τέτοιο δρόμο-τείχος (που επιπλέον –σε αντίθεση με την Ποσειδώνος–  είναι άχρηστος). Ένα έργο που βασίζεται σε μια άθλια μελέτη, και το οποίο θα καταστρέψει το μοναδικό τοπίο του Ευρώτα και τη δυνατότητα σύνδεσης της πόλης της Σπάρτης με το περιβάλλον της.

Σχετικά με τη «Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων» του νέου έργου που σχεδιάζεται πάνω στον Ευρώτα

Η Μ.Π.Ε. για το σχεδιαζόμενο έργο της προέκτασης της οδού Λυκούργου, που κρύβεται πίσω από τον τίτλο «Παραλλαγή της Επαρχιακής οδού 4 στο τμήμα ‘Σπάρτη–Πλατάνα-Σκούρα’» έχει γίνει ήδη αντικείμενο αντιπαράθεσης στην τοπική κοινωνία της Σπάρτης. Το Δημοτικό Συμβούλιο στη συνεδρίαση της 21^ης Αυγούστου 2013 αποφάσισε κατά πλειοψηφία να δώσει αρνητική γνωμοδότηση για την εν λόγω Μ.Π.Ε. Ορισμένοι ωστόσο επιμένουν να την υπερασπίζονται και να απαιτούν την πάση θυσία προώθησή της, ανάμεσά τους και ο πρόεδρος του Δημοτικού Συμβουλίου, που την χαρακτηρίζει «άρτια και επαρκώς δικαιολογημένη». Αξίζει λοιπόν δούμε από πιο κοντά περί τίνος πρόκειται.

Η μελέτη αφορά μία τσιμεντένια γέφυρα μήκους 185 μέτρων που θα χτιστεί μέσα στην κοίτη του Ευρώτα, στο πλατύτερο σημείο της, και έναν «δρόμο» που θα είναι υπερυψωμένος καθ’ όλο το μήκος του σε ύψος που ξεπερνά τα 7 μέτρα από την επιφάνεια του εδάφους, πλάτους έως 35 μέτρων και μήκους 1.100 μέτρων. Αφορά δηλαδή ένα πελώριο τείχος από τσιμέντο, μπάζα και άσφαλτο που θα κόβει κάθετα την κοιλάδα του Ευρώτα, καταστρέφοντας βάναυσα και ανεπανόρθωτα ένα μοναδικό τοπίο, προξενώντας σοβαρή ζημιά στη μορφολογία και στο οικοσύστημα του ποταμού, θάβοντας οριστικά ένα μεγάλο κομμάτι του αρχαιολογικού χώρου της αρχαίας Σπάρτης· αφορά ένα έργο που ακυρώνει τις δυνατότητες ανάδειξης και αξιοποίησης της ζώνης του Ευρώτα και προωθεί την παραπέρα υποβάθμισή της.

Ευρώτας: απειλές και προοπτικές

H εκδήλωση αυτή, που είχε σαν θέμα τις απειλές υποβάθμισης του ποταμού και την ανάγκη προστασίας και ανάδειξής του, πραγματοποιήθηκε στις 12 Αυγούστου 2013 στην Πνευματική Εστία Σπάρτης, μετά από κάλεσμα της Πρωτοβουλίας Πολιτών για τον Ευρώτα. Η Πρωτοβουλία συγκροτήθηκε με αφορμή το σχέδιο κατασκευής ενός νέου δρόμου και γέφυρας πάνω στον Ευρώτα.

Ο Ευρώτας : απειλές και προοπτικές

Τη Δευτέρα, 12 Αυγούστου, συζητάμε για τα προβλήματα της περιοχής του Ευρώτα κοντά στη Σπάρτη, για τις παλιές και νέες απειλές υποβάθμισης του ποταμού και για την ανάγκη προστασίας και ανάδειξής του –με αφορμή το σχέδιο δημιουργίας ενός νέου δρόμου και γέφυρας στην προέκταση της οδού Λυκούργου.

Θα συμμετάσχουν και θα μιλήσουν εκπρόσωποι συλλόγων και ειδικοί επιστήμονες.

Δευτέρα, 12 Αυγούστου, 7 μ.μ.

Στην αίθουσα της Πνευματικής Εστίας Σπάρτη (Λυκούργου 82 και Χαμαρέτου)

Πρωτοβουλία Πολιτών για τον Ευρώτα       https://eurotas.wordpress.com/

Κεαδική Μενίδα (Squalius keadicus): ο τελευταίος Σπαρτιάτης

του Λεωνίδα Βαρδάκα

Η Κεαδική Μενίδα με επι­στημονική ονομασία Squalius keadicus, έχει χαρακτηρισθεί ως ένα από τα πλέον απειλούμενα ενδημικά ψάρια των εσωτερικών υδάτων της Ελλάδας. Η κατα­νομή του είδους περιορίζεται αποκλειστικά και μόνο στον ποταμό Ευρώτα, σε ορισμένους παραποτάμους του καθώς και στον γειτονικό Βασιλοπόταμο, που κάποτε συνδεόταν με τον Ευρώτα. Με λίγα λόγια, το μικρό αυτό ψαράκι κολυμπά μόνο σε λακωνικά νερά.

Η Μοναδικότητα του Εί­δους

Η Κεαδική Μενίδα αποτελεί ένα ζωντανό απολίθωμα μιας ολόκληρης οικογένειας ψαριών (Κυπρινοειδών), με αξιοθαύ­μαστο ενδιαφέρον για την εξελικτική τους ιστορία. Έχει ήδη αποδειχθεί μια μακρινή φυλογενετική σχέση με είδη της Ισπανίας. Αυτό το στοιχείο υπο­δηλώνει επικοινωνία των υδάτι­νων συστημάτων της Ελληνικής και της Ιβηρικής Χερσονήσου, πιθανόν μέσω της Μεσογείου, περίπου πριν από 5.5 εκ. χρόνια. H επιβίωση του μοναδικού αυτού ψαριού μέχρι σήμερα οφείλεται κυρίως στη γεωγραφική θέση και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του ποταμού Ευρώτα. Πράγμα­τι, η λακωνική γη ή καλύτερα τα λακωνικά νερά, πρόσφεραν στο είδος καταφύγιο και ταυτό­χρονα γεωγραφική απομόνωση, εμποδίζοντας ουσιαστικά τον εποικισμό του ποταμού με άλλα παρόμοια είδη. Σύμφωνα με Έλληνες γενετιστές, η γενετική διαφοροποίησή του, ξεκίνησε πριν 5.5 εκατ. χρόνια, ωστόσο μια άλλη υπόθεση αναφέρει ότι η διαφοροποίηση ξεκίνησε ακόμα πιο νωρίς, δηλαδή πριν από 10.6 εκατ. χρόνια. Όποια και από τις δυο υποθέσεις να είναι σωστή, το σίγουρο είναι ότι το S. keadicus είναι ένα από τα αρχαιότερα ευ­ρωπαϊκά είδη ψαριών και για το λόγο αυτό χρησιμοποιείται συ­χνά από Ευρωπαίους γενετιστές σαν βάση για τις φυλογενετικές συγκρίσεις στην αποσαφήνιση της ιστορικής εξέλιξης των Ευ­ρωπαϊκών Κυπρινοειδών.

Η Ζωή του Πολεμιστή

Η Κεαδική Μενίδα απαιτεί ψυχρά, τρεχούμενα νερά με με­γάλες συγκεντρώσεις οξυγόνου. Είναι ένα πολύ ενεργητικό ψάρι, ικανό να αντισταθεί σε γρήγορη ροή. Ωστόσο, στα νεαρά στάδια της ζωής του χρειάζεται προστατευμένες περιοχές με μικρή ροή. Προτιμά κυρίως σημεία του πο­ταμού με χαλικώδες υπόστρωμα, κρύβεται σε μεγάλες βυθισμένες ρίζες δέντρων, ωστόσο μπορεί να εντοπιστεί και σε υδρόβια βλάστηση. Αναπαράγεται από τα μέσα Απριλίου – αρχές Μαΐου, εναποθέτοντας κολλώδη κιτρινωπά αυγά, σε βαθιά καλά οξυγονωμένα σημεία με πετρώ­δες υπόστρωμα παρουσία ριζών, ενώ τρέφεται με έντομα και μια ποικιλία ασπόνδυλων. Το μέγε­θος του είδους φτάνει μέχρι τα 25 εκατοστά και ζει περίπου 5-6 χρόνια.

 Τα Βέλη

Τα θανάσιμα βέλη που απειλούν τον Σπαρτιάτη πολεμιστή με εξαφάνιση εκτοξεύονται από τις δραστηριότητες του τοπικού πληθυσμού της Λακωνίας. Η κυριότερη απειλή για το είδος είναι η υπεράντληση των επι­φανειακών υδάτων κυρίως για αγροτική χρήση. Τα τελευταία χρόνια, ολοένα και περισσότερα τμήματα του ποταμού στερεύουν από την αλόγιστη χρήση των υδάτων, με αποτέλεσμα να πε­ριορίζεται ο ζωτικός χώρος του είδους. Επιπλέον, η παράνομη και ανεξέλεγκτη αφαίρεση χαλικιών από διάφορα σημεία του ποταμού, αλλά και η ευθυγράμ­μιση της κοίτης και των όχθεων καταστρέφουν όλα τα πιθανά αναπαραγωγικά πεδία του είδους και εξαφανίζουν όλα τα σημεία. όπου θα μπορούσε το είδος να επιβιώσει κατά την καλοκαιρινή περίοδο.

Οι Ασπίδες

Τα προβλήματα που αντιμετωπί­ζει η Κεαδική Μενίδα, και κατ’ επέκταση ο ποταμός Ευρώτας, είναι δεδομένα. Αυτό που δεν είναι δεδομένο είναι το πως θα αντιδράσουμε: Λάκωνες, τοπικοί φορείς, Πολιτεία. Περίπου πριν από 2.500 χρόνια, η αντίδρασή μας θα ήταν αυτονόητη. Ασπίδα στο δεξί χέρι ώστε να προφυλάσσουμε τον διπλανό μας και όλοι μαζί την πόλη μας. Αυτή είναι η μόνη λύση και τώρα. Αν θέλουμε να σώσουμε την ιστορία μας και τη φυσιογνωμία του τόπου μας. Και αυτή τη φορά δεν θα έχουμε απέναντί μας Αθάνατους αλλά τους ίδιους μας τους εαυτούς.

 Λεωνίδας Βαρδάκας

Ιχθυολόγος – Ελληνικό Κέντρο Θαλασσίων Ερευνών

louisvard@gmail.com

(Έχει δημοσιευθεί στον Πολυδεύκη, Τριμηνιαία έκδοση του Πολιτιστικού Συλλόγου Καστορείου “O Πολυδεύκης”, τεύχος 9, Ιούλιος-Σεπτέμβριος 2010)

Théodore Rousseau: ο «αντάξιος του Ευρώτα» ποταμός Λιζόν

Το σχέδιο αυτό με τίτλο «Οι πηγές του ποταμού Λιζόν» είναι του Théodore Rousseau (1812-1867), ενός ζωγράφου πολύ σημαντικού για την εξέλιξη της τοπιογραφίας, αλλά και γενικότερα της αγάπης του φυσικού τοπίου. «Κοιτάξτε τον Λιζόν», έλεγε ο Rousseau δείχνοντας αυτό το σχέδιο στους φίλους του, «δεν είναι αντάξιος του Ευρώτα;» Αυτό είναι ένα ακόμα δείγμα για το πώς ο Ευρώτας δεν ήταν απλά διάσημος για την ιστορία του και τους μύθους του, αλλά εθεωρείτο και ένα πρότυπο φυσικής ομορφιάς που είχε γίνει γνωστή μέσα από ζωγραφικά έργα και χαρακτικά, όπως αυτό του Stackelberg.

Ο μικρός ποταμός Λιζόν (Lison), που βρίσκεται στην περιοχή του όρους Γιούρα στην ανατολική Γαλλία, σχετίζεται και με την καθιέρωση της νομοθεσίας προστασίας του περιβάλλοντος. Μετά από μία δικαστική διαμάχη των κατοίκων του χωριού Nans-sous-Sainte-Anne εναντίον ενός μυλωνά που ήθελε να διαμορφώσει τις πηγές του ποταμού, ο τοπικός βουλευτής Charles Beauquier (που ήταν από τους πρωτεργάτες της Εταιρείας για την προστασία των τοπίων και της αισθητικής της Γαλλίας) πέτυχε την ψήφιση, το 1906, του πρώτου νόμου προστασίας του περιβάλλοντος και του τοπίου, γνωστού ως «νόμου Beauquier. Ο ποταμός Λιζόν χαρακτηρίστηκε προστατευόμενος από τον Μάιο του 1912.

Αν είχαν τον δικό μας, τον αυθεντικό, Ευρώτα σε κάποια άλλη ευρωπαϊκή χώρα, η προστασία του θα είχε ξεκινήσει εδώ και έναν αιώνα. Στη δική μας, δυστυχώς, εν έτει 2013, προσπαθούν ακόμα να ολοκληρώσουν την καταστροφή του, έτσι ώστε σε λίγο να μην υπάρχει πια αντικείμενο προστασίας.