Το πέρασμα του Ευρώτα: μια ιστορία του γεφυριού του Κόπανου μέσα από αφηγήσεις και απεικονίσεις των περιηγητών

Αυτό είναι το κείμενο μιας ομιλίας για το Γεφύρι του Κόπανου που έγινε στη Σπάρτη στις 7 Νοεμβρίου του 2015. Στηρίζεται σε πηγές, κείμενα και εικόνες, που συγκέντρωνα με κόπο επί πολλά χρόνια. Μερικές από αυτές ήταν εντελώς άγνωστες και παρουσιάστηκαν για πρώτη φορά -όπως η παραπάνω αρχιτεκτονική απεικόνιση του γεφυριού από το 1780, που φωτογράφησα στο αρχείο του Μουσείου του Λούβρου. Η ομιλία έγινε στο πλαίσιο της ημερίδας που είχε οργανώσει ο Πολιτιστικός Σύλλογος του Καραβά, του χωριού που βρίσκεται κοντά στο, γκρεμισμένο σήμερα, μνημείο. Πρωτοβουλία αξιέπαινη, όπως και ο καθαρισμός του σωζόμενου τμήματος του γεφυριού. Γι’αυτό και ανταποκρίθηκα πρόθυμα όταν με κάλεσαν να συμμετάσχω. Το ίδιο και όταν μου ζητήθηκε το κείμενό της ομιλίας και οι εικόνες για έκδοση.

Χάρηκα όταν έμαθα ότι ο Σύλλογος του Καραβά εξέδωσε τα πρακτικά της ημερίδας -αν και παραξενεύτηκα κάπως που δεν μου είχε σταλεί κάποιο δοκίμιο για διόρθωση, όπως συνηθίζεται. Όταν όμως πήρα στα χέρια μου τον μικρό τόμο, με περίμενε μια δυσάρεστη έκπληξη: το κείμενό μου είχε περικοπεί. Για την ακρίβεια, έχει αφαιρεθεί ολόκληρος σχεδόν ο επίλογος (από το: «Οι γέφυρες σε όλο τον κόσμο θεωρούνται πολύ σημαντικά μνημεία…»). Χωρίς να ερωτηθώ, ή έστω να ενημερωθώ. Μια θλιβερή και ανόητη λογοκρισία, για να μην δυσαρεστηθούν κάποιες, ακόμα πιο θλιβερές και ανόητες, τοπικές εξουσίες.

Ας είναι. Δημοσιεύω εδώ το πλήρες κείμενό μου, με τις απαραίτητες μικροδιορθώσεις και μαζί με την εικονογράφησή του, που το διαδίκτυο επιτρέπει να απολαύσετε καλύτερα.

Παρασκευάς Ματάλας

* * *

Το πέρασμα του Ευρώτα: μια ιστορία του γεφυριού του Κόπανου μέσα από αφηγήσεις και απεικονίσεις των περιηγητών

Πριν από αρκετά χρόνια περίμενα στη Σπάρτη έναν καλό φίλο που ερχόταν από την Αθήνα, τον Λεωνίδα Εμπειρίκο, έναν από τους καλύτερους γνώστες της Ελλάδας. Αργούσε να φτάσει, και όταν τον αναζήτησα για να μάθω το λόγο, μου απάντησε ότι προσπαθούσε μάταια να εντοπίσει το περίφημο Γεφύρι του Κόπανου. Ούτε κι εγώ ήξερα την ακριβή θέση του, και στα επόμενα χρόνια βάλθηκα να το βρω· τελικά τα κατάφερα χάρη στη βοήθεια του Κώστα Πενταφρόνιμου. Και από τότε άρχισα να συγκεντρώνω αναφορές, εικόνες και κείμενα γι’αυτό το γεφύρι, κυρίως μαρτυρίες και απεικονίσεις περιηγητών. Χάρηκα πολύ που ο σύλλογος του Καραβά πήρε αυτή την πρωτοβουλία, δίνοντάς μου και την ευκαιρία να παρουσιάσω συγκεντρωμένα κάποια από αυτά.

1. Η μοναδική γνωστή φωτογραφία του γεφυριού του Κόπανου πριν την κατάρρευσή του. Έχει δημοσιευτεί στο:  Ernst Reisinger, Griechenland. Schilderungen deutscher reisender. In zweiter, veränderter Auflage herausgegeben. Mit 90 Bildtafeln, davon 62 nach Aufnahmen der Preußischen Meßbildanstalt, Leipzig: Insel-Verlag, 1923 (πρώτη έκδοση 1916).

Ένας μοναδικός χάρτης της περιοχής του Μυστρά και της Σπάρτης το 1780

Στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας στο Παρίσι, φυλάσσεται ένας χειρόγραφος χάρτης της κοιλάδας του Ευρώτα, έργο του Γάλλου ζωγράφου Φωβέλ. Πιθανότατα τον σχεδίασε το 1780, κατά το πρώτο ταξίδι που έκανε στην Ελλάδα. Ο ωραίος αυτός χάρτης (αν και όχι τόσο ακριβής όσο δείχνει εκ πρώτης όψεως) μας δίνει μια πολύ καλή ιδέα για τους οικισμούς εκείνης της εποχής, το Μιστρά, το Παρόρι, τη Μαγούλα και τ’ άλλα χωριά, για τους δρόμους που ήσαν τότε σε χρήση, αλλά και για τα ερείπια της Σπάρτης, όπως το θέατρο, που μπορούσαν να δουν οι περιηγητές. Μπορούμε να τον συγκρίνουμε τον αντίστοιχο χάρτη του Λε Ρουά, σχεδιασμένο δυόμιση δεκαετίες παλαιότερα.

«Χάρτης της πεδιάδας της Σπάρτης και των Αμυκλών»

Ο Louis-François-Sébastien Fauvel  (1753-1838), ήρθε για πρώτη φορά στην Ελλάδα το 1780 για να σχεδιάσει τοπία και χάρτες για λογαριασμό του κόμη Choiseul-Gouffier. Επέστρεψε δυο χρόνια μετά, όταν ο κόμης διορίστηκε πρέσβης της Γαλλίας στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Από το 1786 ο Φωβέλ εγκαταστάθηκε στην Αθήνα και το από το 1804 έγινε υποπρόξενος της Γαλλίας στην πόλη. Στο πιο κάτω χαρακτικό του Λουί Ντυπρέ τον βλέπουμε στο σπίτι του κάτω από την Ακρόπολη.

Louis Dupré, «L’Acropolis. Vu de la Maison du Consul de France Mr Fauvel». Από το: Voyage à Athènes et à Constantinople, Paris: Dondey-Dupré, 1825.

17 Ιουνίου 1829: τα μέλη της Γαλλικής Επιστημονικής Αποστολής περνούν τη γέφυρά του Ευρώτα

Prosper Baccuet, «Pont de Eurotas» (Expédition scientifique de Morée – Atlas, 1835, pl. XXVIII).

Το χαρακτικό αυτό, δημοσιευμένο το 1835 στον Άτλαντα της Expédition scientifique de Morée, είναι ζωγραφισμένο από τον Prosper Baccuet (1797-1854), αξιωματικό του στρατού και ζωγράφο που μετείχε στην Επιστημονική Αποστολή του Μοριά έχοντας αναλάβει καθήκοντα τοπιογράφου. Μπορούμε, βέβαια, να συγκρίνουμε αυτή την κάπως άτεχνη ή υπερβολικά ‘ρομαντική’ απεικόνιση του γεφυριού του Κόπανου από τον Baccuet με την πολύ μεγαλύτερη ρεαλιστικότητα και ακρίβεια του αντίστοιχου έργου του Stackelberg. Η διαδρομή της αποστολής περιγράφεται από τον επικεφαλής της, τον Bory de Saint-Vincent. Στις 17 Ιουνίου του 1829 η ομάδα των Γάλλων, ερχόμενη από την Τριπολιτσά με κατεύθυνση προς το Μυστρά, φτάνει στο Χάνι του Βουρλιά.

Bory de Saint-Vincent

«Aπό αυτό το γραφικό και πράσινο μέρος φάνηκε η πεδιάδα του Μιστρά σ’ όλη της τη μεγαλοπρέπεια: κλεινόταν από τις απόκρημνες και σκούρες πλαγιές του Πενταδάκτυλου, οι αγέρωχες κορφές του οποίου δεν είχαν ακόμα βγάλει τις λαμπερές τους κορώνες από πάγους· προσπερνώντας λοιπόν το δροσερό χωριουδάκι των Βουτιάνων, που έμεινε στα αριστερά μας με τις λεύκες του, κατεβήκαμε κατά μήκος ενός χειμάρρου πολύ βαθουλωτού, τα ασβεστολιθικά τοιχώματα του οποίου είναι σκαμμένα σε σπηλιές. Το μονοπάτι είναι αρκετά καλά χαραγμένο, αν και πετρώδες, και σε μερικά σημεία είναι σκαλισμένο σε σκαλιά· είναι ακόμα μια ολόκληρη λεύγα [γύρω στα 4 χλμ] από το Χάνι του Βουρλιά μέχρι τον Ευρώτα, τον οποίο περνάμε από μια πολύ γραφική γέφυρα (εικ. XXVIII), στην οποία μπαίνουμε περνώντας μέσα από ένα σωρό από βράχια που έχουν καταρρεύσει. Στην απέναντι όχθη η γέφυρα ενώνεται με τον δρόμο που έρχεται από το Λεοντάρι, για τον οποίο μίλησα πιο πάνω. Ο ποταμός, που έρχεται από τα βορειοδυτικά, φέρει στο σημείο αυτό το όνομα Καραβάς· το χάνει λίγο πιο κάτω στην πεδιάδα, αφού ενωθεί με τον παραπόταμο που έρχεται από την Αράχοβα, και παίρνει το όνομα Ίρης, και όχι Βασιλοπόταμος, όπως λανθασμένα επιμένουν να λένε οι περιηγητές, αντιγράφονταςς ο ένας τον άλλο, όπως και όλοι οι χάρτες, ως και το δικό μας φύλλο 6, της μεγάλης έκδοσης για το Μοριά, όπου γλίστρησε το λάθος αποδεικνύοντας τι μπορεί να κάνει η δύναμη της συνήθειας.

Κάτω από τη γέφυρα, το ποτάμι είναι βαθύ, στενό και γρήγορο· τα νερά του έχουν επίσης το πιο γλυκό χρώμα. Αιχμάλωτος από τη γέννησή του, ανάμεσα στις βραχώδεις κάθετες όχθες του, στον βάθος μιας στενής κοιλάδας, ανοίγει στη συνέχεια, σαν ένα κανάλι συχνά αρκετά πλατύ, μέσα από πελώριες ροδοδάφνες που μπλέκονται με γιρλάντες αρκουδόβατων. Από τη γέφυρα και μετά αρχίζει και αυτή η αφθονία των Cannevères (Arundo Donax, L.) τα οποία οι ποιητές αναφέρουν ως καλάμια, και οι ωραίες συστάδες των οποίων, που θωπεύονται νωχελικά από τους ανέμους, δικαίως έδωσαν στον ποταμό της Λακωνίας το επίθετο καλλιδόναξ.»

Bory de Saint-Vincent, Expédition scientifique de Morée. Section de sciences physiques, 1^ος τόμος: Relation, Παρίσι 1836.

Εδώ βλέπετε λεπτομέρεια του χάρτη του Μοριά της Γαλλικής Επιστημονικής Αποστολής. Ο δρόμος που πήγαινε από την Τριπολιτσά  στο Μυστρά (με κόκκινο χρώμα) περνούσε από το χάνι του Κρεβατά (Khani de Kravata) , το χάνι του Βουρλιά (Khani de Vourlia) και το γεφύρι του Κόπανου (Kopano-Gephyri).

Μπορείτε να δείτε εδώ έναν νεότερο χάρτη, γύρω στο 1900, με τον ίδιο δρόμο και τα χάνια κατά μήκος του.

Επίσης, μπορείτε να δειτε και άλλους χάρτες και απόψεις της περιοχής της Σπάρτης που δημοσίευσε η Γαλλική Επιστημονική Αποστολή.

Οι γεωλογικοί χάρτες της Πελοποννήσου του ‘Αλφρεντ Φίλιπσον (1892)

Οι γεωλογικοί  χάρτες από τη διατριβή για την Πελοπόννησο του Άλφρεντ Φίλιπσον (Alfred Philippson, Der Peloponnes: Versuch einer Landeskunde auf geologischerGrundlage, Βερολίνο: R. Friedländer, 1892) τη σημαντικότερη γεωγραφική μελέτη για την Πελοπόννησο (δείτε περισσότερα εδώ)

Χάρτης της Σπάρτης και της περιοχής της από τον ταξιδιωτικό οδηγό Ελευθερουδάκη (1926)

Ελλάς, Οδηγός ταξιδιώτου: Αθήναι και Αττική – Στερεά Ελλάς – Ήπειρος – Θεσσαλία – Πελοπόννησος.

Εκδ. Ελευθερουδάκη (1926)

Τα ερείπια της Σπάρτης το 1829, σε χάρτη της γαλλικής Expédition

Στον δεύτερο τόμο της γαλλικής Επιστημονικής αποστολής του Μοριά, εκτός από τον χάρτη των περιχώρων της Σπάρτης που σχεδίασε ο Émile le Puillon de Boblaye δημοσιεύεται και ένας πιο λεπτομερής και ειδικός «Χάρτης μέρους των ερειπίων της Σπάρτης», σχεδιασμένος από τον αρχιτέκτονα Abel Blouet και τους συνεργάτες του.

Στη λεπτομέρεια του χάρτη (πάνω) βλέπουμε την περιοχή του Ευρώτα, και διακρίνουμε τα κυκλικά θεμέλια του μικρού ρωμαϊκού αμφιθεάτρου που περιέβαλλε το ιερό της Ορθίας Αρτέμιδος, τα οποία ήταν εμφανή (όπως φαίνεται και από το χαρακτικό του Λε Ρουά το 1754). Στον χάρτη (κάτω) βλέπουμε όλα τα ορατά τότε ερείπια της αρχαίας Σπάρτης, αλλά και την τοπογραφία της περιοχής πέντε χρόνια πριν αρχίσει να δημιουργείται η νέα πόλη.

Οι όχθες του Ευρώτα και τα περίχωρα της Σπάρτης το 1829, σε χάρτη της γαλλικής Expédition

Στον δεύτερο τόμο της γαλλικής Επιστημονικής αποστολής του Μοριά που εξέδωσε ο Abel Blouet (του οποίου ήδη είδαμε μία άποψη της Σπάρτης και του Ευρώτα) δημοσιεύονται και δύο χάρτες της περιοχής της Σπάρτης. Αυτός εδώ είναι σχεδιασμένος από τον Émile le Puillon de Boblaye (1792-1843), ένα από τα πιο παραγωγικά μέλη της Expédition, στο γεωγραφικό τμήμα της. Ο Puillon de Boblaye είχε κάνει κλασικές σπουδές στο Λύκειο της Ρουέν, είχε σπουδάσει στην École polytechnique και από το 1813 ανήκε στο σώμα των μηχανικών-γεωγράφων του στρατού.

Ο χάρτης (κάτω) δείχνει μία «φέτα» της κοιλάδας του Ευρώτα, από τους πρόποδες του Ταΰγετου και τον Μιστρά μέχρι τα Μενελάια. Στην λεπτομέρειά του (πάνω) βλέπουμε τις όχθες του Ευρώτα και τα ορατά τότε ερείπια της αρχαίας Σπάρτης, μέρος της οποίας καταλήφθηκε, πέντε χρόνια αργότερα, από το σχέδιο της νέας πόλης.

Τα χάνια στο δρόμο Τρίπολης-Σπάρτης (γύρω στο 1900)

Το ερέθισμα γι’αυτό το πρόχειρο σημείωμα ήταν η κοινοποίηση μιας παλιάς φωτογραφίας από τον Γιώργο Γιαξόγλου και η προτροπή του να βρούμε στοιχεία για τα παλιά χάνια. Η, δημοσιευμένη το 1903, φωτογραφία (πρόκειται για μια στερεοσκοπική φωτογραφία, που έδινε δηλαδή μια τρισδιάστατη εντύπωση) εικονίζει μάλλον το Χάνι του Μπακούρου (αν και, ίσως από κάποια παρανάγνωση, στη λεζάντα αναφέρεται ως χάνι του «Bachouni»). Στον χάρτη που δημοσίευσε ο William Loring το 1895, έναν από τους καλύτερους χάρτες για την περιοχή, μπορούμε να τα δούμε τα χάνια που υπήρχαν τότε πάνω στο δρόμο Τρίπολης-Σπάρτης, όχι μόνο εκείνα που λειτουργούσαν αλλά και εκείνα που είχαν ερειπώσει.

Τα χάνια αναφέρονται επίσης στην (αγγλική) έκδοση του οδηγού Baedeker του 1905. Εκεί διαβάζουμε ότι το «καινούργιο Χάνι του Μπακούρου» βρίσκεται σε 3 ¾ ώρες απόσταση από την Τρίπολη, στο σημείο όπου ο παλιός μουλαρόδρομος συναντούσε τον καινούργιο (τότε) αμαξιτό δρόμο, και ότι οι άμαξες συνήθιζαν να σταματάνε σ’αυτό το χάνι. Η Αράχοβα, σύμφωνα πάντα με τον Baedeker, είναι σε απόσταση τριών ωρών, νοτιοανατολικά, από το Χάνι του Μπακούρου. 25 λεπτά βορειότερα, στον παλιό μουλαρόδρομο, πάνω σε μια καμπή του Σαρανταπόταμου, βρισκόταν το ερειπωμένο πλέον, Χάνι της Κρύας Βρύσης.

Μία ώρα πιο κάτω ο δρόμος (που συνέπιπτε πλέον με τον μουλαρόδρομο) έφτανε στο Χάνι της Κόκκινης Λούτσας, που ονομαζόταν έτσι από την μικρή πεδιάδα με το κόκκινο έδαφος. Ύστερα από ακόμα μία ώρα ο αμαξιτός δρόμος και ο μουλαρόδρομος χώριζαν και μισή ώρα μετά, λέει ο οδηγός, «αντικρίζουμε τον Ταΰγετο». Μισή ώρα πιο κάτω ήταν το Χάνι του Δημήτριου Λουκή (στο οποίο μπορούσες και να διανυκτερεύσεις) και, άλλες δυο ώρες από εκεί, το Χάνι του Βουρλιά, που ήταν το πιο διάσημο στον 19^ο αιώνα. Εδώ σταμάταγαν όλοι οι ταξιδιώτες για να ξεκουραστούν αλλά και για να απολαύσουν την πρώτη ανοιχτή θέα της κοιλάδας του Ευρώτα και του Ταΰγετου. (Ίσως να είναι αυτό που βλέπουμε στην πιο κάτω φωτογραφία του Fred Boissonas.)

Στο χάρτη του Loring σημειώνεται ακόμα (λίγο πάνω από τον Βουρλιά, στον παλιό μουλαρόδρομο) το Χάνι του Κρεβατά, επίσης περίφημο κάποτε, αλλά ερειπωμένο κι αυτό τότε.

Μετά το Χάνι του Βουρλιά, ο παλιός δρόμος κατέβαινε προς τον Ευρώτα για βρει την Γέφυρα του Κόπανου (για την οποία ο οδηγός Baedeker του 1905 μιλάει σαν να στέκει ακόμα, ενώ είχε γκρεμιστεί, προφανώς γιατί ο συγγραφέας του είχε ταξιδέψει πριν το 1902). Ο νέος δρόμος ακολουθούσε, ήδη από τότε, άλλη διαδρομή, περνώντας την γέφυρα της Κελεφίνας και τον Ευρώτα από την γνωστή μας σιδερένια γέφυρα, που στέκει ακόμα (περιμένοντας να της δοθεί κάποια προσοχή).

Xάρτης της κοιλάδας του Ευρώτα. 1754

Ο χάρτης αυτός είναι ο πρώτος λεπτομερής και σχετικά ακριβής χάρτης της περιοχής. Σχεδιάστηκε από τον Γάλλο αρχιτέκτονα Julien David Le Roy το 1754 και δημοσιεύτηκε στο βιβλίο του: Les ruines des plus beaux monuments de la Grèce, Παρίσι: Guerin & Delatour, 1758.