Το πέρασμα του Ευρώτα: μια ιστορία του γεφυριού του Κόπανου μέσα από αφηγήσεις και απεικονίσεις των περιηγητών

Αυτό είναι το κείμενο μιας ομιλίας για το Γεφύρι του Κόπανου που έγινε στη Σπάρτη στις 7 Νοεμβρίου του 2015. Στηρίζεται σε πηγές, κείμενα και εικόνες, που συγκέντρωνα με κόπο επί πολλά χρόνια. Μερικές από αυτές ήταν εντελώς άγνωστες και παρουσιάστηκαν για πρώτη φορά -όπως η παραπάνω αρχιτεκτονική απεικόνιση του γεφυριού από το 1780, που φωτογράφησα στο αρχείο του Μουσείου του Λούβρου. Η ομιλία έγινε στο πλαίσιο της ημερίδας που είχε οργανώσει ο Πολιτιστικός Σύλλογος του Καραβά, του χωριού που βρίσκεται κοντά στο, γκρεμισμένο σήμερα, μνημείο. Πρωτοβουλία αξιέπαινη, όπως και ο καθαρισμός του σωζόμενου τμήματος του γεφυριού. Γι’αυτό και ανταποκρίθηκα πρόθυμα όταν με κάλεσαν να συμμετάσχω. Το ίδιο και όταν μου ζητήθηκε το κείμενό της ομιλίας και οι εικόνες για έκδοση.

Χάρηκα όταν έμαθα ότι ο Σύλλογος του Καραβά εξέδωσε τα πρακτικά της ημερίδας -αν και παραξενεύτηκα κάπως που δεν μου είχε σταλεί κάποιο δοκίμιο για διόρθωση, όπως συνηθίζεται. Όταν όμως πήρα στα χέρια μου τον μικρό τόμο, με περίμενε μια δυσάρεστη έκπληξη: το κείμενό μου είχε περικοπεί. Για την ακρίβεια, έχει αφαιρεθεί ολόκληρος σχεδόν ο επίλογος (από το: «Οι γέφυρες σε όλο τον κόσμο θεωρούνται πολύ σημαντικά μνημεία…»). Χωρίς να ερωτηθώ, ή έστω να ενημερωθώ. Μια θλιβερή και ανόητη λογοκρισία, για να μην δυσαρεστηθούν κάποιες, ακόμα πιο θλιβερές και ανόητες, τοπικές εξουσίες.

Ας είναι. Δημοσιεύω εδώ το πλήρες κείμενό μου, με τις απαραίτητες μικροδιορθώσεις και μαζί με την εικονογράφησή του, που το διαδίκτυο επιτρέπει να απολαύσετε καλύτερα.

Παρασκευάς Ματάλας

* * *

Το πέρασμα του Ευρώτα: μια ιστορία του γεφυριού του Κόπανου μέσα από αφηγήσεις και απεικονίσεις των περιηγητών

Πριν από αρκετά χρόνια περίμενα στη Σπάρτη έναν καλό φίλο που ερχόταν από την Αθήνα, τον Λεωνίδα Εμπειρίκο, έναν από τους καλύτερους γνώστες της Ελλάδας. Αργούσε να φτάσει, και όταν τον αναζήτησα για να μάθω το λόγο, μου απάντησε ότι προσπαθούσε μάταια να εντοπίσει το περίφημο Γεφύρι του Κόπανου. Ούτε κι εγώ ήξερα την ακριβή θέση του, και στα επόμενα χρόνια βάλθηκα να το βρω· τελικά τα κατάφερα χάρη στη βοήθεια του Κώστα Πενταφρόνιμου. Και από τότε άρχισα να συγκεντρώνω αναφορές, εικόνες και κείμενα γι’αυτό το γεφύρι, κυρίως μαρτυρίες και απεικονίσεις περιηγητών. Χάρηκα πολύ που ο σύλλογος του Καραβά πήρε αυτή την πρωτοβουλία, δίνοντάς μου και την ευκαιρία να παρουσιάσω συγκεντρωμένα κάποια από αυτά.

1. Η μοναδική γνωστή φωτογραφία του γεφυριού του Κόπανου πριν την κατάρρευσή του. Έχει δημοσιευτεί στο:  Ernst Reisinger, Griechenland. Schilderungen deutscher reisender. In zweiter, veränderter Auflage herausgegeben. Mit 90 Bildtafeln, davon 62 nach Aufnahmen der Preußischen Meßbildanstalt, Leipzig: Insel-Verlag, 1923 (πρώτη έκδοση 1916).

Ξημέρωμα στον χιονισμένο Μυστρά

Το μεγάλο πανόραμα της Σπάρτης και του Ταΰγετου στα 1865, από τον Paul des Granges

Πρόκειται σίγουρα για την πιο εντυπωσιακή φωτογραφία της Σπάρτης του 19ου αιώνα. Τραβηγμένη μάλλον το 1865 (και σίγουρα πριν το 1869, οπότε εκδόθηκε μαζί με άλλα «κλασικά τοπία») μας φανερώνει με μεγάλη λεπτομέρεια το πώς ήταν η πόλη 30 χρόνια μετά την ίδρυσή της. Έχει τραβηχτεί από τον «Λόφο» στα ανατολικά της πόλης. Τα σπίτια είναι ακόμα πολύ αραιά στο πρώτο πλάνο, ανάμεσα στο λόφο και στο σημερινό, κέντρο, αρκετά πιο πυκνά στα νοτιοδυτικά, στα πιο ψηλά μέρη της πόλης. Δεν υπάρχουν ακόμα ούτε το μουσείο, ούτε το δημαρχείο, ούτε η μητρόπολη στη σημερινή της μορφη, διακρίνεται όμως το παλιό δικαστήριο. Μια προσεκτική εξέταση αυτής της φωτογραφίας θα μπορούσε να ταυτίσει τα πιο παλιά σπίτια της Σπάρτης -τα λίγα βέβαια που έχουν απομείνει. Αν τη συγκρίναμε με άλλες ανάλογες, από τα τέλη του 19ου αιώνα και τις αρχές του 20ου, μπορεί να φωτίσει το πώς ακριβώς αναπτύχθηκε η πόλη. Πιο κάτω μπορείτε να δείτε κομμάτια του πανοράματος σε ακόμα υψηλότερη ανάλυση (πατώντας πάνω τους με το χεράκι, και ύστερα άλλη μία φορά με τον μεγενθυντικό φακό).

Ο χιονισμένος Ταΰγετος, πριν από 9 δεκαετίες (2)

Η φωτογραφία είναι του Francesco Perilla, μάλλον από τη δεκαετία του 1920. Είναι προφανώς η ίδια (από το ίδιο αρνητικό) με αυτή που είδαμε, σε προηγούμενη ανάρτηση, δημοσιευμένη σε ένα τουριστικό φυλλάδιο της εποχής. Εδώ τη βλέπουμε όμως σε μια πολύ διαφορετική  εκτύπωση (την βρήκα στο αρχείο της Βιβλιοθήκης του Πανεπιστημίου Κρήτης στο Ρέθυμνου), με διαφορετικό καδράρισμα και σκιές, που αποδίδει όλη τη χειμωνιάτικη ομορφιά του Ταΰγετου και της κοιλάδας του Ευρώτα.

Η κορυφή του Ταΰγετου, η ανατολή του ήλιου, η Κρήτη και ο μεγάλος καυγάς του Σαρτρ με τη Σιμόν ντε Μποβουάρ

Άη Λιάς, περιμένοντας τον ήλιο ν’ ανατείλει

Είχα πρόσφατα τη μεγάλη τύχη, χάρη στην προτροπή ενός πολύ καλού φίλου -και πολύ καλού γνώστη του βουνού- να ανέβω στην κορυφή του Ταΰγετου σε μια ξεχωριστή μέρα, μια μέρα όπου όλες οι συνθήκες του καιρού και της ατμόσφαιρας ήταν εξαιρετικές. Παρότι λοιπόν ούτε ιδιαίτερες γνώσεις φωτογραφικής τεχνικής έχω, ούτε κανέναν εξαιρετικό εξοπλισμό, μπόρεσα να τραβήξω αυτές εδώ τις φωτογραφίες. Η ανάβασή μας έγινε από τις 2:30 ως τις 5:30 π.μ., κάτω από το φως της πανσελήνου, έτσι ώστε να προλάβουμε να δούμε όλη τη διαδικασία της ανατολής από την κορυφή. Ας μην επιχειρήσω να περιγράψω αυτά που είδα, ελπίζω ότι οι φωτογραφίες θα δώσουν μια μικρή έστω ιδέα.

Η εμπειρία αυτή μου θύμισε κάτι που είχα διαβάσει, ένα περιστατικό που συνέβη τον Αύγουστο του 1937, με πρωταγωνιστές ένα από τα πιο διάσημα ζευγάρια στην ιστορία της ευρωπαϊκής διανόησης, τον Ζαν-Πωλ Σαρτρ και τη Σιμόν ντε Μποβουάρ. Ταξιδεύοντας μαζί στην Ελλάδα, πέρασαν και από τη Σπάρτη και τον Μυστρά.

Ο χιονισμένος Ταΰγετος, πριν από 9 δεκαετίες

Η φωτογραφία αυτή έχει τραβηχτεί (μάλλον τη δεκαετία του 1920) από τον Francesco Perilla, ζωγράφο, φωτογράφο και εκδότη που ζούσε στην Ελλάδα. Περιλαμβάνεται, μαζί με άλλες φωτογραφίες του Ταΰγετου και του Μυστρά, σε ένα τουριστικό φυλλάδιο που καλούσε, στα γαλλικά, τους τουρίστες να «έρθουν να δουν την Ελλάδα».

Φωτογραφίες του Cartier-Bresson από τη Λακωνία, την Πελοπόννησο, και όχι μόνο

Μερικές από τις λιγότερο γνωστές φωτογραφίες που τράβηξε  το 1953 και το 1961 στην Ελλάδα ο Henri Cartier-Bresson, κορυφαίος φωτογράφος του 20ου αιώνα.

Λακωνία, ο παπάς και το παπαδοπαίδι, 1961

(Είναι εκπληκτικό ότι ο φίλος Κώστας Τζανέτος εντόπισε όχι μόνο την τοποθεσία που ο Cartier-Bresson τράβηξε αυτή τη φωτογραφία -στους Βουτιάνους, στο δρόμο Τρίπολης-Σπάρτης- αλλά και τα πρόσωπα του εικονίζονται και την ακριβή ημερομηνία: «Το πρωί της  20^ης  Iουλίου 1961 ο Παπαγιάννης Τζαννέτος (1891-1994), εφημέριος Βουτιάνων και συνταξιούχος δάσκαλος αυτήν την περίοδο  μαζί με τον εγγονό του Γιάννη κατευθύνονται στο ξωκκλήσι του προφήτη Ηλία. Στην στροφή του καφενείου του Γιάτρα συναντούν την Ελένη Γιάτρα (1922-1981) και συνομιλούν». (Από ανάρτηση του πολύ ωραίου  ιστολογίου Βουτιάνοι –Οινούντος Λακωνίας, όπου μπορείτε να δείτε και μια φωτογραφία του ίδιου ακριβώς σημείου σήμερα.)

Η κεντρική πλατεία της Σπάρτης το 1953

(Η φωτογραφία είναι δημοσιευμένη στο βιβλίο των Jeanne και Georges Roux, Grèce, Παρίσι 1957)

Στο δρόμο μεταξύ Τρίπολης και Σπάρτης, 1953

Ο Ευρώτας κάτω από τα Μενελάια (πριν από έναν αιώνα)

Φωτογραφία δημοσιευμένη στο βιβλίο του Ernest Gardner, Greece and the Aegean, Λονδίνο, 1933.

Ο Ευρώτας και ο Ταΰγετος, γύρω στο 1950

Η φωτογραφία αυτή προέρχεται από το βιβλίο του Robert Liddell, The Morea (Λονδίνο, 1958). Ο Άγγλος λογοτέχνης και κριτικός Robert Liddell (1908-1992), που έζησε πολλά χρόνια στην Ελλάδα και τη γνώρισε καλά, θέλησε με αυτή τη φωτογραφία να αποδείξει στους αναγνώστες του βιβλίου του ότι, όπως γράφει, «η Σπάρτη έχει ένα από τα πιο όμορφα ρομαντικά σκηνικά».

Δυστυχώς, αυτό ακριβώς το μοναδικό «σκηνικό», υποβαθμισμένο τις τελευταίες δεκαετίες και απροστάτευτο, απειλείται σήμερα με μια βίαιη καταστροφή από ένα ανούσιο φαραωνικό έργο.

Η μοναδική φωτογραφία του Γεφυριού του Κόπανου

Αυτή είναι η μοναδική γνωστή φωτογραφία του λεγόμενου «Γεφυριού του Κόπανου» -πριν γκρεμιστεί. Το γεφύρι χτίστηκε, μάλλον, το 1730 (ή, σύμφωνα με άλλη εκδοχή, το 1749) και γκρεμίστηκε το 1902.

Δείτε πώς το ζωγράφισε ο Stackelberg το 1813, καθώς και τη φωτογραφία του Boissonas του 1903, με το γεφύρι γκρεμισμένο. Δείτε επίσης τη θέση του γεφυριού στον χάρτη του William Loring (με την πράσινη υπογράμμιση)

Η φωτογραφία έχει δημοσιευτεί στο: Ernst Reisinger, Griechenland. Schilderungen deutscher reisender. In zweiter, veränderter Auflage herausgegeben. Mit 90 Bildtafeln, davon 62 nach Aufnahmen der Preußischen Meßbildanstalt, Λειψία: Insel-Verlag, 1923. [α΄ έκδοση 1916]