Το πέρασμα του Ευρώτα: μια ιστορία του γεφυριού του Κόπανου μέσα από αφηγήσεις και απεικονίσεις των περιηγητών

Αυτό είναι το κείμενο μιας ομιλίας για το Γεφύρι του Κόπανου που έγινε στη Σπάρτη στις 7 Νοεμβρίου του 2015. Στηρίζεται σε πηγές, κείμενα και εικόνες, που συγκέντρωνα με κόπο επί πολλά χρόνια. Μερικές από αυτές ήταν εντελώς άγνωστες και παρουσιάστηκαν για πρώτη φορά -όπως η παραπάνω αρχιτεκτονική απεικόνιση του γεφυριού από το 1780, που φωτογράφησα στο αρχείο του Μουσείου του Λούβρου. Η ομιλία έγινε στο πλαίσιο της ημερίδας που είχε οργανώσει ο Πολιτιστικός Σύλλογος του Καραβά, του χωριού που βρίσκεται κοντά στο, γκρεμισμένο σήμερα, μνημείο. Πρωτοβουλία αξιέπαινη, όπως και ο καθαρισμός του σωζόμενου τμήματος του γεφυριού. Γι’αυτό και ανταποκρίθηκα πρόθυμα όταν με κάλεσαν να συμμετάσχω. Το ίδιο και όταν μου ζητήθηκε το κείμενό της ομιλίας και οι εικόνες για έκδοση.

Χάρηκα όταν έμαθα ότι ο Σύλλογος του Καραβά εξέδωσε τα πρακτικά της ημερίδας -αν και παραξενεύτηκα κάπως που δεν μου είχε σταλεί κάποιο δοκίμιο για διόρθωση, όπως συνηθίζεται. Όταν όμως πήρα στα χέρια μου τον μικρό τόμο, με περίμενε μια δυσάρεστη έκπληξη: το κείμενό μου είχε περικοπεί. Για την ακρίβεια, έχει αφαιρεθεί ολόκληρος σχεδόν ο επίλογος (από το: «Οι γέφυρες σε όλο τον κόσμο θεωρούνται πολύ σημαντικά μνημεία…»). Χωρίς να ερωτηθώ, ή έστω να ενημερωθώ. Μια θλιβερή και ανόητη λογοκρισία, για να μην δυσαρεστηθούν κάποιες, ακόμα πιο θλιβερές και ανόητες, τοπικές εξουσίες.

Ας είναι. Δημοσιεύω εδώ το πλήρες κείμενό μου, με τις απαραίτητες μικροδιορθώσεις και μαζί με την εικονογράφησή του, που το διαδίκτυο επιτρέπει να απολαύσετε καλύτερα.

Παρασκευάς Ματάλας

* * *

Το πέρασμα του Ευρώτα: μια ιστορία του γεφυριού του Κόπανου μέσα από αφηγήσεις και απεικονίσεις των περιηγητών

Πριν από αρκετά χρόνια περίμενα στη Σπάρτη έναν καλό φίλο που ερχόταν από την Αθήνα, τον Λεωνίδα Εμπειρίκο, έναν από τους καλύτερους γνώστες της Ελλάδας. Αργούσε να φτάσει, και όταν τον αναζήτησα για να μάθω το λόγο, μου απάντησε ότι προσπαθούσε μάταια να εντοπίσει το περίφημο Γεφύρι του Κόπανου. Ούτε κι εγώ ήξερα την ακριβή θέση του, και στα επόμενα χρόνια βάλθηκα να το βρω· τελικά τα κατάφερα χάρη στη βοήθεια του Κώστα Πενταφρόνιμου. Και από τότε άρχισα να συγκεντρώνω αναφορές, εικόνες και κείμενα γι’αυτό το γεφύρι, κυρίως μαρτυρίες και απεικονίσεις περιηγητών. Χάρηκα πολύ που ο σύλλογος του Καραβά πήρε αυτή την πρωτοβουλία, δίνοντάς μου και την ευκαιρία να παρουσιάσω συγκεντρωμένα κάποια από αυτά.

1. Η μοναδική γνωστή φωτογραφία του γεφυριού του Κόπανου πριν την κατάρρευσή του. Έχει δημοσιευτεί στο:  Ernst Reisinger, Griechenland. Schilderungen deutscher reisender. In zweiter, veränderter Auflage herausgegeben. Mit 90 Bildtafeln, davon 62 nach Aufnahmen der Preußischen Meßbildanstalt, Leipzig: Insel-Verlag, 1923 (πρώτη έκδοση 1916).

Ο Θάνατος του Υάκινθου στις όχθες του Ευρώτα (Jean Broc, 1801)

Το τοπίο που βλέπουμε σ’αυτόν τον πίνακα είναι ο Ευρώτας και ο Ταΰγετος. Σε πρώτο πλάνο, ο Απόλλωνας έχει αγκαλιάσει τον νεκρό Υάκινθο.

Ο Υάκινθος ήταν ένας πανέμορφος νέος από τις Αμύκλες. Ο θεός Απόλλωνας ήταν ερωτευμένος μαζί του. Μια μέρα που ο Απόλλωνας έριχνε δίσκο, ο θεός-άνεμος Ζέφυρος, επειδή ζήλευε, άλλαξε την κατεύθυνση του δίσκου έτσι ώστε να σκοτώσει τον Υάκινθο. Απαρηγόρητος ο Απόλλωνας έσκαψε ο ίδιος με τα χέρια του τον τάφο του Υακίνθου και έκανε να φυτρώσει από το αίμα του το ομώνυμο λουλούδι.
Προς τιμήν του Υάκινθου οι Λάκωνες τελούσαν τη μεγαλύτερη γιορτή τους, τα Υακίνθια. Και πάνω από τον τάφο του έστησαν το μεγάλο ξόανο του Απόλλωνα και γύρω από αυτό τον περίφημο «Θρόνο» του, το σημαντικότερο μνημείο της αρχαίας Σπάρτης.

Ο πίνακας είναι το γνωστότερο έργο του Γάλλου νεοκλασσικιστή ζωγράφου Jean Broc. Ο Broc ήταν κι αυτός (όπως και ο Topino-Lebrun που την ίδια περίπου εποχή ζωγράφισε την Πολιορκία της Λακεδαίμονος από τον Πύρρο) μαθητής του μεγάλου ζωγράφου Νταβίντ. Που κι αυτός τότε ξεκινούσε να ζωγραφίζει ένα άλλο σπαρτιατικό θέμα, τον Λεωνίδα στις Θερμοπύλες.

 

 

Η γέφυρα του Ευρώτα (γεφύρι του Κόπανου) το 1845 και το ταξίδι του Δούκα του Montpensier

Αυτό το χαρακτικό, μια από τις πιο όμορφες απεικονίσεις του -γκρεμισμένου σήμερα- γεφυριού του Κόπανου, έχει ζωγραφιστεί το Σεπτέμβριο 1845 από τον Jules de Sinéty. Μας παρουσιάζει ένα στριγμιότυπο του ταξιδιού που έκανε στην Ελλάδα ένας από τους γιούς του τότε βασιλιά της Γαλλίας Λουδοβίκου-Φίλιππου, ο Δούκας του Montpensier, ή Aντώνιος της Oρλεάνης. Στη συνοδεία του Γάλλου πρίγκιπα ήταν και ο Antoine De Latour (1808-1881), ένας λόγιος που είχε αναλάβει την εκπαίδευσή του, και ο οποίος έγραψε την επίσημη αφήγηση του ταξιδιού καθώς και ο Jules Marie Vincent de Sinéty (1812-;), υποπλοίαρχος του γαλλικού πολεμικού ναυτικού στην φρεγάτα Gomer με την οποία ταξίδευε ο Δούκας και ερασιτέχνης ζωγράφος, ο οποίος φιλοτέχνησε τα σχέδια πάνω στα οποία βασίστηκαν τα χαρακτικά ενός πολυτελούς άλμπουμ που εκδόθηκε για το ίδιο ταξίδι, ανάμεσά τους και τη γέφυρα του Ευρώτα.
Η φρεγάτα Gomer (που εικονίζεται στο εξώφυλλο του άλμπουμ) αγκυροβόλησε στο Άστρος, και από εκεί ο Δούκας με την ακολουθία του κατευθύνθηκε προς τη Σπάρτη, περνώντας από τα χωριά του Πάρνωνα, τη Μελιγού τον Άγιο Πέτρο και την Αράχωβα. Ο Latour περιγράφει ως εξής την διαδρομή του καραβανιού από εκεί στη Σπάρτη:

«Την επομένη μέρα, 18 [Σεπτεμβρίου 1845] (δεν ξεχνιούνται τέτοιες ημερομηνίες), ο πρίγκιπας έπρεπε να φτάσει στη Σπάρτη: ξεκίνησε λοιπόν πολύ νωρίς το πρωί. Το μονοπάτι ακολουθεί διαδοχικά τις δυο όχθες ενός χείμαρρου που είναι ξερός το καλοκαίρι, αλλά είναι σκεπασμένος από πελώρια πλατάνια η σκιά των οποίων αναπληρώνει τη δροσιά των νερών· κατόπιν ανηφορίζει από μια καλλιεργημένη πλαγιά ως το χωριουδάκι του Βουρλιά. Αυτό το χωριό δεν έχει παρά δυο-τρία σπίτια. Ο πρίγκιπας έκανε στάση για να γευματίσει και για να περάσει η μεγάλη ζέστη· δεν απείχε πλέον παρά μια λεύγα από την κοιλάδα του Ευρώτα. Το μονοπάτι απ’όπου κατεβαίνει κανείς στον Ευρώτα, στενό και δύσκολο, δεν έχει τίποτα που να προετοιμάζει τα μάτια για την γοητευτική κοιλάδα του· έτσι η έκπληξη είναι διπλά ευχάριστη. Μετά από μια ώρα κοπιαστικής πορείας, το μονοπάτι, που σκιάζεται προς το τέλος από ευωδιαστές μυρτιές, στρίβει ξαφνικά δεξιά, και σας φέρνει σε μια γέφυρα με δύο τόξα που υψώνεται τολμηρά πάνω από έναν μικρό ποταμό, που οι όχθες του κρύβονται κάτω από ολάνθιστες ροδοδάφνες· αυτός ο ποταμός είναι ο Ευρώτας. Τα νερά του είναι διάφανα και γάργαρα, και οι ροδοδάφνες στις όχθες του, ρίχνουν μια μυστηριώδη και γλυκιά σκιά. […] Σίγουρα εδώ είναι που ο Λυκούργος διαλογίστηκε τους νόμους του, ο Άγις κι ο Αγησίλαος τις εκστρατείες τους, ο Λεωνίδας τον πέρασε για να πάει να πεθάνει στις Θερμοπύλες και εκείνη η αυστηρή νεολαία της Σπάρτης ερχόταν εδώ να βρει, μετά την πάλη και το κυνήγι, τα αρτύματα για τον μέλανα ζωμό. Αυτός ο ποιητικός ποταμός και η πλούσια κοιλάδα που γονιμοποιεί, δημιουργεί μια έντονη αντίθεση με την βαριά ανάμνηση της Σπάρτης, μια ανάμνηση την οποία δεν διαψεύδει ο χαρακτήρας των ερειπίων της. Ακολουθήσαμε επί μια ώρα, παράλληλα με τον Ευρώτα, ένα τελματώδες μονοπάτι και ξαφνικά, μπαίνοντας στα δεξιά σε ένα είδος ρεματιάς που χωρίζει δυο υψώματα, φτάσαμε στη θέση όπου ήταν κάποτε η Σπάρτη. Ένας λόφος που περιβάλλεται από τείχη, εδώ σίγουρα ήταν η Ακρόπολη. […]Αυτά τα ερείπια φέρουν τον χαρακτήρα της ιστορίας της· αυτό που αισθάνεται κανείς είναι ένας επώδυνοι και κάπως κρύοι λογισμοί. Επίσης αισθανόμαστε ένα είδος ανακούφισης όταν στρέψουμε τα βλέμματά μας από τη Σπάρτη προς την απολαυστική πεδιάδα που την περιβάλει. Κλεισμένη ανάμεσα στα δασωμένα βουνά που είχαμε περάσει και στην οροσειρά του Ταΰγετου, είναι κατάφυτη από μουριές και πορτοκαλιές· είναι ο πλούτος του Μιστρά. Κοιτάζοντας προς τον Μιστρά, ο πρίγκηπας είχε στα αριστερά του το μνημείο που οι ταξιδιώτες ονομάζουν τάφο του Λεωνίδα, ίσως γιατί δεν μπορούν να βρουν άλλο όνομα. […] Η σύγχρονη Σπάρτη, πολύ πρόσφατη, κόρη της νέας ελευθερίας, μεγάλωσε απέναντι στην άλλη και, θα λέγαμε, κάτω από τη σκέπη των αναμνήσεών της. Απέναντι υψώνεται ο Ταΰγετος, οι ψηλές κορφές του οποίου προβάλλουν καθαρά πάνω σε έναν ουρανό θαυμαστά καθαρό, και οι βαθιές χαράδρες του οποίου αναδεικνύουν ακόμα περισσότερο την γοητεία και τη γλυκύτητα της κοιλάδας. Στα πόδια του Ταΰγετου, βλέπουμε το Μιστρά, χαριτωμένη πόλη, που κατεβαίνοντας σιγά-σιγά χαμηλότερα έχει αφήσει πιο πάνω το μεσαιωνικό Μιστρά με τα ερειπωμένα σπίτια, τις γοητευτικές βυζαντινές εκκλησίες και το φράγκικο κάστρο του.»

(Antoine De Latour, Voyage de S.A.R. Monseigneur Le Duc de Montpensier à Tunis en Égypte, en Turquie et en Grèce, Παρίσι: A. Bertrand [1847], σ. 94-97.)

Ο Δούκας του Montpensier και η συνοδεία του στην Ακρόπολη της Σπάρτης. Στο βάθος φαίνονται ο Ταΰγετος και ο Μυστράς. Χαρακτικό βασισμένο σε σχέδιο του Jules de Sinéty.

Αφού μείνουν στη Σπάρτη και επισκεφθούν το Μιστρά, θα διασχίσουν τη Λαγκάδα του Ταΰγετου για να φτάσουν στην Καλαμάτα όπου θα τους περιμένει η φρεγάτα, που στο μεταξύ έχει παραπλεύσει τις ακτές της Λακωνίας.

Το κείμενο του Latour ακολουθεί το βασικά το πρότυπο του περίφημου Οδοιπορικού του Σατωμπριάν. Η μνήμη της αρχαίας Σπάρτης και η εικόνα των ερειπίων της προκαλούν «επώδυνους και κρύους λογισμούς» στον δάσκαλο του πρίγκιπα. Κι αυτό γιατί η Σπάρτη, στην Γαλλία εκείνης της εποχής, είναι συνδεδεμένη κυρίως με την Γαλλική Επανάσταση και τους Ιακωβίνους. Για τους συντηρητικούς η «βαριά ανάμνηση της Σπάρτης» είναι η βαριά ανάμνηση της ίδιας της Επανάστασης.

Τα χαρακτικά (που ως τελικό αποτέλεσμα οφείλονται σε μεγάλο βαθμό στους χαράκτες) απεικονίζουν στιγμές του ταξιδιού, με τον πρίγκιπα και τους άλλους ταξιδιώτες να είναι συνήθως μέσα στο πλάνο, και τονίζουν τα πιο ‘γραφικά’ στοιχεία του τοπίου, απόκρημνα βουνά, βράχια, φαράγγια.
Στο χαρακτικό με τη γέφυρα βλέπουμε άλλους ταξιδιώτες να την διασχίζουν έφιπποι, άλλους να έχουν κατέβει στην όχθη του ποταμού και άλλους να ξεκουράζονται στην απέναντι όχθη.

Το γεφύρι του Κόπανου μπορείτε να το δείτε και εδώ σε μα φωτογραφία του όταν σωζόταν, και εδώ όπως ήταν λίγο μετά την κατάρρευσή του.

Το γοητευτικότερο ζωγραφικό τοπίο της Σπάρτης: ο Ταΰγετος από το αρχαίο θέατρο, του Έντουαρντ Ληρ (1849)

Αυτό το τοπίο της Σπάρτης με τον χιονισμένο Ταΰγετο βρίσκεται στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη στην Αθήνα, και το ζωγράφισε στις 23 Μαρτίου του 1849 ο Έντουαρντ Ληρ (Edward Lear 1812-1888), ένας από τους πιο σημαντικούς Βρετανούς τοπιογράφους του 19ου αιώνα.  Ο Ληρ είναι μάλλον ακόμα περισσότερο γνωστός από τα ‘limericks’ του, τα σουρεαλιστικά στιχάκια και σκιτσάκια, και ένα από τα διασημότερα βιβλία για παιδιά, το Βιβλίου των ανοησιών (The Book of Nonsense, 1846).

Ένα μεγάλο μέρος της ζωής του το πέρασε σε ταξίδια, όπου δούλευε ασταμάτητα ζωγραφίζοντας τοπία. Το πρώτο του ταξιδιωτικό βιβλίο με τοπία για την Ιταλία, το 1846, είχε αρκετά μεγάλη επιτυχία, ώστε η βασίλισσα Βικτωρία να τον καλέσει να της κάνει μαθήματα σχεδίου. Το καλοκαίρι του 1848 ο Lear έφτασε για πρώτη φορά στην Ελλάδα. Την Άνοιξη του 1849 έκανε το γύρο της Πελοποννήσου. Αυτές τις έξη εβδομάδες που πέρασε στην Πελοπόννησο θα τις θυμόταν πάντοτε σαν τις πιο ειδυλλιακές της ζωής του και τα ελληνικά τοπία θα διατηρήσουν μια ιδιαίτερη θέση στο έργο του. Φιλοδοξούσε να εκδόσει ένα μεγάλο έργο για την τοπογραφία της Ελλάδας.

Ένα από τα ‘limericks’ του Ληρ, που μιλάει για τον «Old Person of Sparta».

Το ταξίδι του μέσα από τα τοπία της Πελοποννήσου μπορούμε να το ανασυνθέσουμε τόσο από το ημερολόγιό του, όσο και από αυτά τα σχέδιά που από μόνα τους συνιστούν ένα ‘σχεδιαστικό ημερολόγιο’, χάρη στη συνηθειά του να σημειώνει πάνω τον ακριβή χρόνο αλλά και τις συνθήκες εκτέλεσής τους. Έτσι αν τοποθετούσαμε στη σειρά τα 17 τουλάχιστον σχέδια που έφτιαξε στην περιοχή της Σπάρτης στις 22, 23, 24 και 25 Μαρτίου του 1849 θα έχουμε μια ‘οπτικοποίηση’, σχεδόν κινηματογραφική, της διαδρομής του Ληρ μέσα στο τοπίο, με τις θέες που εκείνος επέλεξε να κρατήσει.

Το πιο πάνω σχέδιο το ζωγράφισε στις 23 Μαρτίου του 1849, στο αρχαίο θέατρο της Σπάρτης, όπου φαίνεται ότι κάθησε τουλάχιστον τρεις ώρες, μέχρι να δύσει ο ήλιος, ζωγραφίζοντας.

Το προσωπικό του ημερολόγιο μας συμπληρώνει την αίσθηση της απόλαυσης του τοπίου. Ο ευχάριστη ψυχική του διάθεση τον κάνει να βρίσκει τα πάντα υπέροχα, σε αντίθεση με τους περισσότερους ταξιδιώτες, ειδικά τους Βρετανούς, που βρίσκουν διαρκώς ευκαιρείες να γκρινιάζουν.

«23 Μαρτίου 1849. Απολαύσαμε τη Σπάρτη με το παραπάνω. Το θέατρο εποπτεύει όλη την πεδιάδα και η πελώρια οροσειρά του Ταΰγετου υψώνεται ολόκληρη μπροστά του. Η πορφυρή αποχρώση του κάτω μέρους της οροσειράς είναι εκπληκτική, – καθώς έρχεται σε αντίθεση με το λαμπερό παγωμένο-αστραφτερό ασήμι του λευκού χιονιού από πάνω. Ο Μιστράς φαίνεται να είναι ένα φανταστικό μέρος, μου θυμίζει το Αμάλφι, μόνο που από κάτω του αντί της θάλασσας έχει την πεδιάδα. Η μοναχική άγρια ηρεμία αυτού του σημείου, η μεγαλειώδης απεραντοσύνη ολόγυρα, οι αρχαίοι συνειρμοί του τόπου, και το γοητευτικό κλίμα, έκα­ναν αυτή τη μέρα πολύ απολαυστική. Το ηλιοβασίλεμα πήγαμε στη σύγχρονη πόλη της Σπάρτης, που φαίνεται ότι έχει σπίτια καλύτερα χτισμένα από αυτά που έχουν τέτοια μέρη. Εγκατασταθήκαμε σε ένα ‘Café’ και στις 6.45 δειπνήσαμε υπέροχα σε μια Τρατορία. Ακόμα και το κρασί, όλως περιέργως, ήταν πολύ καλό. Υπέροχα κομψοί Σπαρτιάτες με θαυμάσιες φορεσιές συνεχίζουν τη βόλτα τους ή δειπνούν μέσα στη σάλα της Τρατορίας.».

Η κοιλάδα της Σπάρτης και ο Ταΰγετος: το μεγάλο πανόραμα του Καρλ Ρότμαν (1835-1840)

1. «Η πεδιάδα της Σπάρτης», 1841, 161.8 x 205.7 εκ.

2. «Η Σπάρτη με τον Ταΰγετο», 1840/1841, 161,9 x 205,8 εκ.

Στη Νέα Πινακοθήκη (Neue Pinakothek) του Μονάχου βρίσκονται δύο μεγάλοι πίνακες(-τοιχογραφίες) που σχηματίζουν ένα εντυπωσιακό ‘πανόραμα’ του τοπίου της Σπάρτης. Είναι ζωγραφισμένοι από τον Καρλ Ρότμαν, έναν από τους γνωστότερους τοπιογράφους των μέσων του 19^ου αιώνα, και επίσημο ζωγράφο του βασιλιά της Βαυαρίας, Λουδοβίκου Α΄. Αποτελούν ίσως τη σημαντικότερη, ή τουλάχιστον την πιο προβεβλημένη στην εποχή της, ζωγραφική απεικόνιση του τοπίου της Σπάρτης. Και ανήκουν σε ένα από τα πιο σημαντικά σύνολα στην ιστορία της τοπιογραφίας: σε μια σειρά τοπίων που μετέφερε το ‘ταξίδι της Ελλάδας’ όχι σε ένα ταξιδιωτικό βιβλίο, αλλά μέσα σε μια ειδικά σχεδιασμένη πινακοθήκη.

August Riedel, Carl Rottmann, 1824

Ο Καρλ Ρότμαν (Carl Rottmann) γεννήθηκε το 1797 και πήρε τα πρώτα του μαθήματα από τον πατέρα του, Friedrich Rottmann, που δίδασκε σχέδιο στο πανεπιστήμιο της Χαϊλδεβέργης. Το 1821 πήγε στο Μόναχο, κοντά  σε έναν θείο του που υπηρετούσε στην αυλή του Λουδοβίκου, και του οποίου την κόρη Friedericke παντρεύτηκε το 1824. Χάρη σ’αυτόν μπήκε στην βαυαρική αυλή. Ο Λουδοβίκος χρηματοδότησε ένα μεγάλο ταξίδι του στην Ιταλία, και μετά την επιστροφή του του ανέθεσε έναν κύκλο ιταλικών τοπίων για τις –ειδικά σχεδιασμένες από τον Leo von Klenze– στοές του βασιλικού κήπου (Hofgarten) του Μονάχου, και αποτελεί έκφραση όχι μόνο κλασικισμού αλλά και των πολιτικών σχέσεών του με την Ιταλία. Τα τοπία αυτά, φτιαγμένα σε νωπογραφίες, δημιουργούσαν ένα –εμπνευσμένο κυρίως από τον Γκαίτε– ρομαντικό εικαστικό ‘ταξίδι’ στην κλασική χώρα, ενώ αναδείκνυαν την τοπιογραφία σε ένα μνημειακό και ιστορικό είδος ζωγραφικής, κατάλληλο για τοιχογραφία.

Όταν το Σεπτέμβριο του 1833 ολοκληρώθηκε ο ιταλικός κύκλος, ήδη η εγκαθίδρυση της βαυαρικής δυναστείας στην Ελλάδα, με τον -γιο του Λουδοβίκου- Όθωνα, έκανε σχεδόν αυτονόητη τη συνέχεια αυτού του εικονικού Grand Tour στους κήπους του Μονάχου. Τον Αύγουστο του 1834 ο Λουδοβίκος έστειλε τον Ρότμαν στην Ελλάδα με μια πολύ σαφή και καθορισμένη αποστολή, τον σχεδιασμό σπουδών για έναν κύκλο 38 ελληνικών τοπίων που θα κοσμούσαν τους βασιλικούς κήπους, και με καθορισμένο χρόνο παραμονής, δώδεκα μήνες.

Εικόνες της περιοχής της Σπάρτης του ’30 από την Αθηνά Ταρσούλη

Το κείμενο και τα σχέδια από το βιβλίο της ζωγράφου και συγγραφέως Αθηνά Ταρσούλη «Κάστρα και πολιτείες του Μοριά» (1936)  δίνουν μια ζωντανή και νοσταλγική, για μας, εικόνα -αν και κάπως εξειδανικευμένα βουκολική-  της περιοχής της Σπάρτης στο μεσοπόλεμο. Η Ταρσούλη φτάνει στη Σπάρτη από τα νότια, από το δρόμο του Γυθείου:

«Σαν αέρας περνούμε από σύδεντρα τοπία, από χάνια, χωριά και περιβόλια. Το αυτοκίνητο καταπίνει τις κορδέλες του δρόμου, ανεβοκατεβαίνοντας από κορφές σε κοιλάδες, από πλατώματα σε χαράδρες βαθουλές. Κοπάδια τα πετούμενα, ξαφνιάζονται στο πέρασμά μας και παίρνουνε το  φύσημά τους για βοσκοτόπι’αλαργινά, για μακρινές κορφές, γι’ άλλες λαγκάδες.

Τα «Κορίτσια της Σπάρτης» στις όχθες του Ευρώτα, του Κορό (1868-1870)

Jean-Baptiste-Camille Corot, Jeunes filles de Sparte, 1868-1870. Ελαιογραφία σε καμβά, 42.5 x 74.8 εκ, Brooklyn Museum, Νέα Υόρκη.

Στον πίνακα αυτόν ο Γάλλος ζωγράφος Jean-Baptiste-Camille Corot (1796-1875), ο κορυφαίος τοπιογράφος της εποχής και ηγέτης της λεγόμενης «σχολής της Μπαρμπιζόν», έχει ζωγραφίσει την Emma Dobigny, που ήταν το αγαπημένο του μοντέλο (αλλά και άλλων ζωγράφων όπως ο Εντγκάρ Ντεγκά), ντυμένη με ανατολίτικα ρούχα και ξαπλωμένη πάνω σε δέρμα λεοπάρδαλης, στις όχθες ενός ποταμού. Τρεις άλλες κοπέλες χορεύουν (ή παλεύουν;) δίπλα στο ποτάμι. Προφανώς ο ποταμός είναι ο Ευρώτας, αφού ο Κορό έδωσε στον πίνακα τον τίτλο: «Κορίτσια της Σπάρτης» (Jeunes filles de Sparte).

Ο Κωνσταντίνος Μαλέας ζωγραφίζει τον χιονισμένο Ταΰγετο (1920)

Κ. Μαλέας, «Ταΰγετος», ελαιογραφία σε μουσαμά, 49 x 68 εκ., Ίδρυμα Α. Γ. Λεβέντη

Τον Μάρτιο του 1920 ο Κωνσταντίνος Μαλέας κάνει μια μεγάλη ατομική έκθεση του στο Ζάππειο. Ανάμεσα στα έργα που εκτέθηκαν ήταν και μια σειρά τοπίων από την περιοχή της Σπάρτης, σε κάποια από τα οποία φαίνεται πως είχε δώσει τον ομαδικό τίτλο «τα οράματα του Ταϋγέτου». Από τις κριτικές στις εφημερίδες και τα περιοδικά της εποχής μπορούμε να πάρουμε μια εικόνα για την έκθεση και τον αντίκτυπό της. Από  τις περιγραφές των κριτικών ξέρουμε ότι στην έκθεση εκτέθηκαν ο πιο πάνω «Ταΰγετος» με τις φραγκοσυκιές, καθώς και ο πιο κάτω, με τα κυπαρίσσια σε πρώτο πλάνο.[1] Πιθανώς και το τοπίο της Σπάρτης που έχουμε δει σε άλλη ανάρτηση.

17 Ιουνίου 1829: τα μέλη της Γαλλικής Επιστημονικής Αποστολής περνούν τη γέφυρά του Ευρώτα

Prosper Baccuet, «Pont de Eurotas» (Expédition scientifique de Morée – Atlas, 1835, pl. XXVIII).

Το χαρακτικό αυτό, δημοσιευμένο το 1835 στον Άτλαντα της Expédition scientifique de Morée, είναι ζωγραφισμένο από τον Prosper Baccuet (1797-1854), αξιωματικό του στρατού και ζωγράφο που μετείχε στην Επιστημονική Αποστολή του Μοριά έχοντας αναλάβει καθήκοντα τοπιογράφου. Μπορούμε, βέβαια, να συγκρίνουμε αυτή την κάπως άτεχνη ή υπερβολικά ‘ρομαντική’ απεικόνιση του γεφυριού του Κόπανου από τον Baccuet με την πολύ μεγαλύτερη ρεαλιστικότητα και ακρίβεια του αντίστοιχου έργου του Stackelberg. Η διαδρομή της αποστολής περιγράφεται από τον επικεφαλής της, τον Bory de Saint-Vincent. Στις 17 Ιουνίου του 1829 η ομάδα των Γάλλων, ερχόμενη από την Τριπολιτσά με κατεύθυνση προς το Μυστρά, φτάνει στο Χάνι του Βουρλιά.

Bory de Saint-Vincent

«Aπό αυτό το γραφικό και πράσινο μέρος φάνηκε η πεδιάδα του Μιστρά σ’ όλη της τη μεγαλοπρέπεια: κλεινόταν από τις απόκρημνες και σκούρες πλαγιές του Πενταδάκτυλου, οι αγέρωχες κορφές του οποίου δεν είχαν ακόμα βγάλει τις λαμπερές τους κορώνες από πάγους· προσπερνώντας λοιπόν το δροσερό χωριουδάκι των Βουτιάνων, που έμεινε στα αριστερά μας με τις λεύκες του, κατεβήκαμε κατά μήκος ενός χειμάρρου πολύ βαθουλωτού, τα ασβεστολιθικά τοιχώματα του οποίου είναι σκαμμένα σε σπηλιές. Το μονοπάτι είναι αρκετά καλά χαραγμένο, αν και πετρώδες, και σε μερικά σημεία είναι σκαλισμένο σε σκαλιά· είναι ακόμα μια ολόκληρη λεύγα [γύρω στα 4 χλμ] από το Χάνι του Βουρλιά μέχρι τον Ευρώτα, τον οποίο περνάμε από μια πολύ γραφική γέφυρα (εικ. XXVIII), στην οποία μπαίνουμε περνώντας μέσα από ένα σωρό από βράχια που έχουν καταρρεύσει. Στην απέναντι όχθη η γέφυρα ενώνεται με τον δρόμο που έρχεται από το Λεοντάρι, για τον οποίο μίλησα πιο πάνω. Ο ποταμός, που έρχεται από τα βορειοδυτικά, φέρει στο σημείο αυτό το όνομα Καραβάς· το χάνει λίγο πιο κάτω στην πεδιάδα, αφού ενωθεί με τον παραπόταμο που έρχεται από την Αράχοβα, και παίρνει το όνομα Ίρης, και όχι Βασιλοπόταμος, όπως λανθασμένα επιμένουν να λένε οι περιηγητές, αντιγράφονταςς ο ένας τον άλλο, όπως και όλοι οι χάρτες, ως και το δικό μας φύλλο 6, της μεγάλης έκδοσης για το Μοριά, όπου γλίστρησε το λάθος αποδεικνύοντας τι μπορεί να κάνει η δύναμη της συνήθειας.

Κάτω από τη γέφυρα, το ποτάμι είναι βαθύ, στενό και γρήγορο· τα νερά του έχουν επίσης το πιο γλυκό χρώμα. Αιχμάλωτος από τη γέννησή του, ανάμεσα στις βραχώδεις κάθετες όχθες του, στον βάθος μιας στενής κοιλάδας, ανοίγει στη συνέχεια, σαν ένα κανάλι συχνά αρκετά πλατύ, μέσα από πελώριες ροδοδάφνες που μπλέκονται με γιρλάντες αρκουδόβατων. Από τη γέφυρα και μετά αρχίζει και αυτή η αφθονία των Cannevères (Arundo Donax, L.) τα οποία οι ποιητές αναφέρουν ως καλάμια, και οι ωραίες συστάδες των οποίων, που θωπεύονται νωχελικά από τους ανέμους, δικαίως έδωσαν στον ποταμό της Λακωνίας το επίθετο καλλιδόναξ.»

Bory de Saint-Vincent, Expédition scientifique de Morée. Section de sciences physiques, 1^ος τόμος: Relation, Παρίσι 1836.

Εδώ βλέπετε λεπτομέρεια του χάρτη του Μοριά της Γαλλικής Επιστημονικής Αποστολής. Ο δρόμος που πήγαινε από την Τριπολιτσά  στο Μυστρά (με κόκκινο χρώμα) περνούσε από το χάνι του Κρεβατά (Khani de Kravata) , το χάνι του Βουρλιά (Khani de Vourlia) και το γεφύρι του Κόπανου (Kopano-Gephyri).

Μπορείτε να δείτε εδώ έναν νεότερο χάρτη, γύρω στο 1900, με τον ίδιο δρόμο και τα χάνια κατά μήκος του.

Επίσης, μπορείτε να δειτε και άλλους χάρτες και απόψεις της περιοχής της Σπάρτης που δημοσίευσε η Γαλλική Επιστημονική Αποστολή.

Ο Ευρώτας στην πρώτη σελίδα (2): ένα άρθρο του 1840 και οι στίχοι του Παναγιώτη Σούτσου

«Ο ποταμός Ευρώτας», Αποθήκη των ωφελίμων γνώσεων, Απρίλιος 1840, σ. 49-51.

Το περιοδικό Αποθήκη των ωφελίμων γνώσεων εκδιδόταν στη Σμύρνη από το 1837 ως το 1844, με πρωτοβουλία προτεσταντών μισσιονάριων. Ήταν το ελληνικό ανάλογο του επιτυχημένου βρετανικού περιοδικού Penny Magazine. Από εκεί –όπως έχουμε δει σε παλαιότερη ανάρτηση– προέρχεται το χαρακτικό που εικονίζει την παλιά τοξωτή γέφυρα του Ευρώτα (που είναι έργο του Stackelberg). Αλλά και το μεγαλύτερο μέρος του άρθρου είναι μετάφραση από το αντίστοιχο άρθρο του Penny Magazine. Έχει ωστόσο προστεθεί στην αρχή ένα ποίημα, χωρίς όμως να αναφέρεται το όνομα του ποιητή. Πρόκειται για ένα κομμάτι ενός μεγαλύτερου ποιήματος, γραμμένου από έναν από τους πιο γνωστούς Έλληνες ποιητές εκείνης της εποχής, τον Παναγιώτη Σούτσο, με τίτλο «Ο ερχομός του Όθωνος στην Ελλάδα, ή τα ερείπια της παλαιάς Σπάρτης», που είχε δημοσιευθεί -στην πρώτη του μορφή- στην εφημερίδα Ήλιος του Ναυπλίου τον Δεκέμβριο του 1833. Ένα ποίημα με πολύ έντονη την χαρακτηριστική ρομαντική μελαγχολία, εμπνευσμένο κυρίως από το διάσημο Οδοιπορικό του Σατωμπριάν. Επίσης, στο τέλος του άρθρου έχει προστεθεί μια μικρή αναφορά στην πρόοδο της νεοσύστατης Νέας Σπάρτης (η οποία δεν είχε ακόμα ιδρυθεί το 1833, όταν δημοσιεύτηκε το άρθρο του Penny Magazine).

Παραθέτω του στίχους του ποιήματος του Σούτσου για ευκολότερη ανάγνωση:

Kύλλα, της Σπάρτης ποταμέ, τα ρεύματά σου κύλλα!

Eις τον αφρόν σου τα ωχρά και μαραμένα φύλλα

Tου κρύου φθινοπώρου

Mε σιωπήν ακολουθούν το βροντερόν σου κύμα·

Kαθώς αυτά, σ’ακολουθώ σιωπηλός, με βήμα

Θρηνούντος οδοιπόρου.

Που είν’Eυρώτα οι καιροί εκείν’ οι δοξασμένοι,

Ως κύκνος, όταν έπαιζεν η θαυμαστή Eλένη

στα κρύσταλα νερά σου,

Kαι με τον Aγησίλαον ο ήρως ο Θηβαίος

Oπόταν ηγωνίζετο ακούραστος, δρομαίος

Ωσάν τα ρεύματά σου;

Hχώ αρχαία δεν λαλεί την σήμερον καμμία.

Kατήφεια και σιωπή και θλίψις κ’ ερημία

την όχθην σου κατέχει,

Kαι άλλο δεν ακούγεται παρά των καλαμώνων

O συριγμός, και η βοή του κύματός σου μόνον,

οπού βροντά και τρέχει.

Nα του Λυκούργου η πατρίς, η γη των αθανάτων,

H γη μεγάλων πράξεων, μεγάλων ονομάτων!

Ώ της Πελοποννήσου

Bασίλισσα! ώ Σπάρτη μου! σ’ ασπάζομαι με σέβας,

K’ εγγίζουσα τους πόδας μου με πυρπολεί τας φλέβας

Η γηραλέα γη σου.

Θρηνώδης θέα!.. σκέλεθρον της γης η πρώτη χώρα·

Kαι εις το κενοτάφιον του Λεωνίδου τώρα

Mανδρίζονται οι βόες·

Tου Kλεομένους, σπήλαιον, ή αχυρών ο οίκος·

Kαι τα θηρία κατοικούν η λέαινα, ο λύκος,

όπου οι πρώτοι νόες.