Ο Ευρώτας της Ελένης (φωτογραφίες του Peter Anthony Hutton, 1928)

Η πιο πάνω φωτογραφία, όπως και η επόμενη, προέρχονται από το βιβλίο του Peter Anthony Hutton Greek Cities του 1932. Ο Peter Anthony ήταν ο γιος του Edward Hutton, μαζί με τον οποίο είχαν ταξιδέψει στη Σπάρτη το 1928. Την ίδια χρονιά, ο πατέρας του είχε δημοσιεύσει τοA Glimpse of Greece, που ήδη είδαμε. Το βιβλίο του Peter Anthony περιλαμβάνει πολύ περισσότερες φωτογραφίες και μικρά μόνο συνοδευτικά κείμενα, που βρίσκονται στο ίδιο ακριβώς κλίμα με εκείνα του πατέρα του. Και αναδεικνύει την Ελένη σαν το υπ’αριθμόν ένα σύμβολο της Ελλάδας. Ήδη από τον πρόλογό του, τονίζει ότι «η Eλλάδα είναι για όλους εμάς, μια γη μάλλον ονείρων και παράξενων φαντασιώσεων παρά πραγματικότητας […] μια γη μύθων και ιστοριών, μακρινή και πανέμορφη […] στοιχειωμένη με τεράστια πνεύματα, σχεδόν στοιχειά της φύσης». Αλλά «πάνω απ’ όλα, είναι αυτή που θυμόμαστε, είναι η δικιά της σκιά που περπατάει μαζί μας παντού… H Eλένη! Όταν όλες οι μνήμες των διανοητών και των ρητόρων, των φιλοσόφων και των ποιητών θα έχουν ξεχαστεί· όταν ακόμα και η δόξα των ηρώων έχει σβήσει […] αυτή θα παραμένει, μοναχική αλλά αιώνια, θλιμμένη και απρόσιτη, η ομορφότερη και η μελαγχολικότερη».

 Και ο φυσικός χώρος, όπου βρίσκει την Ελένη είναι, βέβαια, η κοιλάδα του Ευρώτα:

«Η πρώτη άφιξη στη Σπάρτη πρέπει να είναι πάντοτε ένα από τα πράγματα που […] θα μείνουν για πάντα χαραγμένα στη μνήμη. Και την κάνει ακόμα πιο θαυμάσια το απροσδόκητο. Είναι σχεδόν αδύνατον να πιστέψεις ότι οι Σπαρτιάτες μπορεί να έζησαν στο μέρος που ξέρουμε σήμερα σαν Σπάρτη. Γιατί είναι ένα μέρος που μοιάζει σχεδόν με τροπική κοιλάδα· οι πορτοκαλεώνες είναι πυκνοί, και το άρωμα των λουλουδιών τους είναι ακατανίκητο, όλη η κοιλάδα είναι πλούσια σε σπαρτά και ελιές, και πάνω απ’ όλα τούτα υψώνεται ο Tαΰγετος, σκεπασμένος με χιόνια.

Μια ατμόσφαιρα αφθονίας, νωχελικότητας και ομορφιάς διαχέεται παντού, που ταιριάζει πολύ περισσότερο στις Nήσους των Mακάρων παρά σε οτιδήποτε συνδέουμε στο μυαλό μας με το όνομα της Σπάρτης. Είναι ποτέ δυνατόν να έζησαν στ’ αλήθεια μέσα σ’ αυτήν τη ευωδιαστή κοιλάδα; […] Μοιάζει πιο ταιριαστή για καλλιεργητές της γης, για έναν ειρηνικό λαό, καλοσυνάτο και σοφό, που ασκεί τις τέχνες και είναι γεμάτος ευγένεια. Ευγένεια, ναι, γιατί αυτή ήταν ευγενική, γιατί αυτή έζησε εδώ και πρέπει συχνά να λουζόταν στα νερά αυτού του γοργού ποταμού. Είναι ίσως το χαμόγελο της Ελένης που την έκανε τόσο ευχάριστη; […] Τι σχέση είχε αυτή μ’ εκείνους τους Σπαρτιάτες, το όνομα των οποίων ταυτίστηκε στον κόσμο με ένα σύστημα, ανελέητο στις αρχές του και δίχως καμιά ανθρωπιά; […] Αυτή η χρυσή κοιλάδα μοιάζει να έχει φτιαχτεί γι’ αυτήν και για τον Πάρη και τον έρωτά τους. Πόσο καλά μπορούμε να την φανταστούμε, με τα χρυσά μαλλιά της ανάμεσα στα στάχυα, ευγενική, μειλίχια και καλόκαρδη, πνευματώδη αλλά και ευσυγκίνητη μέχρι δακρύων.»

Ο Νίκος Καζαντζάκης «στους όχτους του Ευρώτα» το 1937

Το Σεπτέμβριο του 1937 ο Νίκος Καζαντζάκης πραγματοποίησε μια περιοδεία στην Πελοπόννησο, που κράτησε 17 ημέρες, για λογαριασμό της εφημερίδας Καθημερινή. Ξέρουμε ότι στη Σπάρτη βρίσκεται στις 15 Σεπτεμβρίου, μια που στέλνει από εκεί ένα γράμμα στον Παντελή Πρεβελάκη. Τα άρθρα του δημοσιεύτηκαν στην Καθημερινή με γενικό τίτλο «Ένα ταξίδι εις την Πελοπόννησον», από τις 7 Νοεμβρίου ως τις 15 Δεκεμβρίου του 1937 (η φωτογραφία είναι από ένα από αυτά). Αργότερα, το 1961, θα συγκεντρωθούν σε τόμο υπό τον τίτλο Ο Μοριάς. Ο Καζαντζάκης είχε έρθει πολλές φορές στη Σπάρτη. Πρώτη φορά, το 1915, τον είχε φέρει ο Άγγελος Σικελιανός, στον οποίο και ανήκουν οι στίχοι «του μεγάλου ποιητή» που παραθέτει.

«Η Ελένη στο μουσείο της Σπάρτης» του Μωρίς Μπαρρές (1906)

Μία τις στήλες με τους Διόσκουρους και την Ελένη που βρίσκονται στο Μουσείο της Σπάρτης

«Μέσα στο φτωχικό μουσείο της Σπάρτης, πάνω σε πολλά ανάγλυφα, βλέπουμε τους Διόσκουρους. Συνήθως κρατάνε τα άλογά τους από τα χαλινάρια. Μερικές φορές είναι όρθιοι, γυμνοί, με τους σκούφους των μάγων. Στηρίζονται πάνω στις λόγχες τους. Ανάμεσά τους έχουν την αδελφή τους την Ελένη, να φοράει στο κεφάλι έναν πλατύ πώλο, άκαμπτη, σε στάση αρχαϊκού ειδώλου. Στα χέρια της είναι άραγε κοσμήματα; Ή μήπως είναι μια σπασμένη αλυσίδα; Θλιμμένη ανάμεσα στους δύο άνδρες, ακατάληπτη και ίσως δέσμια, μου στέλνει μέσα από εκείνα τα βάθη των αιώνων χίλια αισθήματα θλίψης, φόβου και επιθυμίας.

Νάτην λοιπόν, μικρή βάρκα, προτού μπει μέσα στη βαθιά θάλασσα…

Αυτή η Ελένη, κλεισμένη μέσα στο ασιατικό της περίβλημα, είναι το άνθος της μανόλιας που είναι ακόμα κλειστό και πρέπει, την επόμενη αυγή, να ανοίξει και να μεταμορφωθεί. Όμως αυτή η τραχιά Ελένη του μουσείου περιέχει καλύτερα τα χρώματα και τα αρώματα ενός θαυμαστού ροδόδενδρου. Από τα τείχη της Τροίας έχει δει τις μάχες, των οποίων αποτελούσε το έπαθλο. Τι σιωπή! Τι απόμακρο βλέμμα! Οι κορφές του Ταΰγετου και οι πολεμικές του επάλξεις ρίχνουν τη σκιά τους πάνω σ’αυτήν την αρχέγονη Ελένη.

Παρότι αγγίζει παντού τις καρδιές, μη νομίσετε ότι η Τυνδαρίδα ανήκει σε όλα τα τοπία. Είναι γέννημα αυτής της κοιλάδας του Ευρώτα και του Ταΰγετου. Μάταια συνεχίζει, μέσα στους αιώνες, τη μεγάλη της περιπέτεια, ο θρύλος της διατηρεί τη μορφή αυτών των αξέχαστων μοντέλων, και μόνο μέσα σε αυτό το ηρωικό περιβάλλον η ηδυπάθειά της αποκτά όλη της την ισχύ.»

Απόσπασμα από Το ταξίδι της Σπάρτης του Μωρίς Μπαρρές. Γάλλος συγγραφέας, πολύ διάσημος στην εποχή του, ο Μπαρρές ταξίδεψε στη Σπάρτη την Άνοιξη του 1900.

(Maurice Barrès, Le Voyage de Sparte, Παρίσι: 1906)

Πωλ Μπουρζέ, Το φάντασμα της Ελένης

Evelyn de Morgan, Helen, 1898

Το ποίημα αυτό ο Πώλ Μπουρζέ, από τους σημαντικότερους Γάλλους λογοτέχνες της εποχής, το έγραψε όταν επισκέφθηκε τη Σπάρτη, το Μάρτιο του 1893 (δείτε εδώ και το γαλλικό πρωτότυπο).

Ήταν ένα γλυκό πρωί της γλυκιάς ελληνικής Άνοιξης.

Μέσα στον ελαφρύ αέρα κυμάτιζε μια πνοή νιότης,

μεγάλα πορφυρά άνθη γέμιζαν σαν αστέρια τη χλόη,

και γκριζοκόκκινα βουνά έκλειναν τον ορίζοντα

στον οποίο δέσποζαν οι χιονισμένες κορφές του ψηλού Ταΰγετου.

Γιάννης Ρίτσος, από την «Ελένη», 1970

(το τοπίο είναι από το πανόραμα του Ευρώτα του Dominique Papety)

Paul Bourget, Le Fantôme d’Hélène

C’était un doux matin du doux printemps de Grèce.

Dans l’air léger flottait un souffle de jeunesse,

De larges fleurs de  pourpre étoilaient le gazon,

Et des monts d’un gris roux enserraient l’horizon

Que dominaient les pics neigeux du grand Taygète.