Ένας μοναδικός χάρτης της περιοχής του Μυστρά και της Σπάρτης το 1780

Στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας στο Παρίσι, φυλάσσεται ένας χειρόγραφος χάρτης της κοιλάδας του Ευρώτα, έργο του Γάλλου ζωγράφου Φωβέλ. Πιθανότατα τον σχεδίασε το 1780, κατά το πρώτο ταξίδι που έκανε στην Ελλάδα. Ο ωραίος αυτός χάρτης (αν και όχι τόσο ακριβής όσο δείχνει εκ πρώτης όψεως) μας δίνει μια πολύ καλή ιδέα για τους οικισμούς εκείνης της εποχής, το Μιστρά, το Παρόρι, τη Μαγούλα και τ’ άλλα χωριά, για τους δρόμους που ήσαν τότε σε χρήση, αλλά και για τα ερείπια της Σπάρτης, όπως το θέατρο, που μπορούσαν να δουν οι περιηγητές. Μπορούμε να τον συγκρίνουμε τον αντίστοιχο χάρτη του Λε Ρουά, σχεδιασμένο δυόμιση δεκαετίες παλαιότερα.

«Χάρτης της πεδιάδας της Σπάρτης και των Αμυκλών»

Ο Louis-François-Sébastien Fauvel  (1753-1838), ήρθε για πρώτη φορά στην Ελλάδα το 1780 για να σχεδιάσει τοπία και χάρτες για λογαριασμό του κόμη Choiseul-Gouffier. Επέστρεψε δυο χρόνια μετά, όταν ο κόμης διορίστηκε πρέσβης της Γαλλίας στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Από το 1786 ο Φωβέλ εγκαταστάθηκε στην Αθήνα και το από το 1804 έγινε υποπρόξενος της Γαλλίας στην πόλη. Στο πιο κάτω χαρακτικό του Λουί Ντυπρέ τον βλέπουμε στο σπίτι του κάτω από την Ακρόπολη.

Louis Dupré, «L’Acropolis. Vu de la Maison du Consul de France Mr Fauvel». Από το: Voyage à Athènes et à Constantinople, Paris: Dondey-Dupré, 1825.

Ο Αλμπέρ Καμύ για το πέρασμά του από τη Σπάρτη το 1955

Ο φιλόσοφος και συγγραφέας Αλμπέρ Καμύ γεννήθηκε στις 7 Νοεμβρίου του 1913 στην, γαλλική τότε, Αλγερία. Την Άνοιξη του 1955 έκανε ένα ταξίδι στην Ελλάδα. Στα Τετράδιά του περιγράφει και την διαδρομή του από το Ναύπλιο στη Σπάρτη :

φωτογραφία του Antoine Bon

«Πρωινή αναχώρηση για τη Σπάρτη, κάτω από έναν φοβερό ήλιο. Πλατιές κοιλάδες, κάθε μια ένα βασίλειο από ελιές και υπερήφανα κυπαρίσσια, άγονα βουνά, αραιά και που ένα χωριό, η Ελλάδα εδώ είναι έρημη. Μόνο τα πρόβατα, βαμμένα ροζ, πράσινα και κόκκινα, την διασχίζουν. Μέσα στην πεδιάδα του Ευρώτα, η Σπάρτη κάτω από τον χιονισμένο Ταΰγετο απλώνει τους πορτοκαλεώνες της, το δυνατό άρωμα των οποίων δεν μας αφήνει πια. Στον ερειπωμένο Μυστρά πτήσεις από περιστέρια. Ένα γαλήνιο μοναστήρι με ασβεστωμένους τοίχους, ανοίγει στην πελώρια πεδιάδα της Λακωνίας, όπου οι ελιές, ωραία στρογγυλεμένες, ξεχωρίζοντας η μία απ’την άλλη, ριγούν κάτω από έναν αδυσώπητο ήλιο.»

Dominique Papety: Πανόραμα του Ευρώτα δίπλα στη Σπάρτη, 1846 (Μουσείο του Λούβρου)

Η απεικόνιση ενός τοπίου που, 170 χρόνια μετά, περιμένει την καταστροφή του.

Τα σχέδια αυτά, που συνθέτουν ένα μεγάλο πανόραμα του τοπίου της Σπάρτης, ζωγραφίστηκαν τον Ιούνιο του 1846 από τον Γάλλο ζωγράφο Dominique Papety. Ο Dominique Papety (1815-1849) ήταν ένα από τα ταλέντα της σχολής του νεοκλασικισμού. Το 1846 ταξίδεψε στην Ελλάδα μαζί με τον φίλο του, ομοϊδεάτη (ήταν και οι δύο οπαδοί του ουτοπικού σοσιαλισμού του Φουριέ) και μαικήνα των τεχνών François Sabatier. Από την Ελλάδα ο Papety έφερε ένα μεγάλο σύνολο σχεδίων, τα οποία, όταν λίγο αργότερα πέθανε –σε ηλικία μόλις 34 ετών-, έμειναν στον Sabatier, ο οποίος και τα κληροδότησε στο Λούβρο.

Ανάμεσα σε αυτά τα σχέδια ξεχωρίζει το πανόραμα της Σπάρτης. Το τοπίο της έκανε ξεχωριστή εντύπωση στον Papety και τον Sabatier, τόσο για αισθητικούς όσο και για ιστορικούς και ιδεολογικούς λόγους, μια που ο μύθος της ‘Σπάρτης’ ήταν συνδεδεμένος με τις επαναστατικές και ουτοπιστικές ιδέες.

Ο Papety χρησιμοποίησε λίγες μόνο αποχρώσεις του γκρίζου και του πράσινου (μολύβι, ακουαρέλα και λευκό γκουάς πάνω σε πράσινο χαρτί) και ελάχιστο κόκκινο χρώμα, για να τονίσει τις ανθισμένες ροδοδάφνες.

Ζωγράφισε καθισμένος στις όχθες του Ευρώτα. Στο δεύτερο σχέδιο διακρίνονται τα –πολύ λίγα τότε– άσπρα σπίτια της καινούργιας πόλης της Σπάρτης. Στο κάτω μέρος των σχεδίων ο ζωγράφος σημειώνει ονόματα των επιμέρους στοιχείων του τοπίου όπως: «ο Ευρώτας», «ο Ταΰγετος», «η νέα Σπάρτη», «η οροσειρά του Μενελάιου», «ο Πλατανιστάς», και την ημερομηνία: «Σπάρτη, 12 Ιουνίου 1846».

Το τοπίο αυτό που απεικονίζεται στα σχέδια του Papety, δηλαδή η πλατιά κοίτη και οι όχθες του Ευρώτα στο ύψος Σπάρτης, είχε μέχρι σήμερα καταφέρει να διατηρήσει –παρά τα διάφορα προβλήματα- σε έναν μεγάλο βαθμό την ομορφιά του.

Σήμερα όμως, κινδυνεύει άμεσα με την πιο βάρβαρη καταστροφή, καθώς σε αυτό ακριβώς το σημείο που ζωγράφισε ο Papety ετοιμάζονται να φτιάξουν μια τσιμεντένια γέφυρα μήκους 185 μέτρων και ένα πελώριο τείχος από τσιμέντο, άσφαλτο και μπάζα που, θα κόψει την κοιλάδα στα δύο.

Ο Ευρώτας κάτω από τα Μενελάια (πριν από έναν αιώνα)

Φωτογραφία δημοσιευμένη στο βιβλίο του Ernest Gardner, Greece and the Aegean, Λονδίνο, 1933.

Alfred de Curzon «Άποψη του Ευρώτα στην κοιλάδα της Σπάρτης», Μάιος 1852

Αυτό το σχέδιο, μια από τις πιο ωραίες αυθεντικές απεικονίσεις του Ευρώτα, είναι σχεδόν άγνωστο καθώς αυτή είναι –πιστεύω– η πρώτη φορά που δημοσιεύεται, μετά την δημοσίευσή του το 1854 σε ένα επιστημονικό περιοδικό. Το ζωγράφισε ο Alfred de Curzon, ο οποίος ταξίδεψε στη Σπάρτη τον Μάιο του 1852 μαζί με δύο φίλους του, τον αρχιτέκτονα Σαρλ Γκαρνιέ (Charles Garnier) και τον συγγραφέα Εντμόν Αμπού, την περιγραφή του οποίου έχουμε ήδη δει. Το τοπίο της κοιλάδας του Ευρώτα τους γοήτευσε και, όπως γράφει ο Αμπού «οι δυο καλλιτέχνες πού ταξίδευαν μαζί μου και πού κάθε μέρα κατηγορούσαν την Ελλάδα ότι δεν διαθέτει πρώτα πλάνα, της τα συγχώρησαν όλα χάρη στον Ευρώτα και στη Λακωνία.»

Πιο γνωστό είναι ένα άλλο ωραίο τοπίο που ζωγράφισε ο Curzon στη Σπάρτη, και εικονίζει τον «Ταΰγετο όπως φαίνεται από το θέατρο της Σπάρτης», γιατί το δημοσίευσε ο σπουδαίος γεωγράφος και αναρχικός Ελιζέ Ρεκλύ (Elisée Reclus) στον πρώτο τόμο της μεγάλης Γεωγραφίας του (Nouvelle Géographie universelle, la terre et les hommes, vol. 1 Παρίσι, 1876, σ. 93.), μία από τις σημαντικότερες εκδόσεις του 19^ου αιώνα.

Στον ίδιο τόμο ο Ρεκλύ δημοσίευσε και ένα άλλο ενδιαφέρον σχέδιο του Curzon με τίτλο: «Μανιάτες και κάτοικοι της Σπάρτης».

Ο Alfred de Curzon (1820-1895) κέρδισε μια σχετική αναγνώριση, ζωγραφίζοντας τοπία, αλληγορίες, μυθολογικές και ιστορικές σκηνές, ενώ έκανε και τα σχέδια για τα ψηφιδωτά του φουαγιέ της περίφημης Όπερας του Παρισιού (του («Παλαί Γκαρνιέ») που έχτισε ο φίλος του, και συνταξιδιώτης του στη Σπάρτη, Σαρλ Γκαρνιέ, με αρχαιοελληνικά θέματα και επιγραφές, όπως αυτό εδώ με τον Κέφαλο και την Ηώ.

Υπάρχουν και άλλα σχέδια και πίνακες του Curzon για την περιοχή της Σπάρτης, όπως  η πιο κάτω ακουαρέλα που εικονίζει το μοναστήρι της Περιβλέπτου στο Μιστρά, δημοσιευμένη σε έναν τόμο μετά τον θάνατό του.

Ο Ευρώτας και ο Ταΰγετος, γύρω στο 1950

Η φωτογραφία αυτή προέρχεται από το βιβλίο του Robert Liddell, The Morea (Λονδίνο, 1958). Ο Άγγλος λογοτέχνης και κριτικός Robert Liddell (1908-1992), που έζησε πολλά χρόνια στην Ελλάδα και τη γνώρισε καλά, θέλησε με αυτή τη φωτογραφία να αποδείξει στους αναγνώστες του βιβλίου του ότι, όπως γράφει, «η Σπάρτη έχει ένα από τα πιο όμορφα ρομαντικά σκηνικά».

Δυστυχώς, αυτό ακριβώς το μοναδικό «σκηνικό», υποβαθμισμένο τις τελευταίες δεκαετίες και απροστάτευτο, απειλείται σήμερα με μια βίαιη καταστροφή από ένα ανούσιο φαραωνικό έργο.

Οι «μαγευτικές όχθες» του Ευρώτα, όπως τις είδε και τις ζωγράφισε το 1817 ο Didot

Το σχέδιο αυτό που εικονίζει τις όχθες του Ευρώτα, γεμάτες καλάμια, λεύκες και ροδοδάφνες, με τον Ταΰγετο στο βάθος, δημοσιευμένο το 1835 στο βιβλίο του Πουκεβίλ, Ελλάδα (Pouqueville, Grèce, Παρίσι: F. Didot frères, 1835), το ζωγράφισε το 1817 ο Ambroise-Firmin Didot. Ο Ambroise-Firmin ήταν γιος του Γάλλου εκδότη Firmin Didot, τον οποίον διαδέχθηκε μαζί με τον αδελφό του το 1827 στη διεύθυνση αυτού του περίφημου εκδοτικού οίκου. Υπήρξε μαθητής και γραμματέας του Κοραή στο Παρίσι, το 1816 βρέθηκε στην Κων/λη ως attaché στη γαλλική πρεσβεία και στις αρχές του 1817 στην ελληνική σχολή των Κυδωνιών (Αιβαλί). Φαίνεται πώς από εκεί έκανε, μαζί με άλλα μέλη της σχολής, το ταξίδι στην Πελοπόννησο.

Ο Ambroise-Firmin Didot (το όνομα του οποίου φέρει η οδός Διδότου στην Αθήνα, όπου βρίσκεται και η Γαλλική Σχολή Αθηνών) έγραψε και μία αφήγηση αυτού του ταξιδιού του στη Σπάρτη, την οποία δημοσίευσε, και πάλι, ο Πουκεβίλ στον πέμπτο τόμο του βιβλίου του Ταξίδι στην Ελλάδα (Pouqueville, Voyage dans la Grèce, 5 τόμοι, Παρίσι: Firmin Didot, 1820-1821), επειδή ο ίδιος ο Πουκεβίλ δεν ταξίδεψε καθόλου στη Λακωνία. Παραθέτω ένα κομμάτι της, όπου ο Didot  αναφέρεται καθώς φαίνεται και στην τοποθεσία του Ευρώτα που ζωγράφισε:

«Ο δίσκος της σελήνης χρύσιζε με τις ακτίνες του τις άκρες ενός διχτυού από λευκά σύννεφα που είχαν συγκεντρωθεί γύρω από τις κορυφές του Ταΰγετου και το πρώτο φως του ήλιου μας αποκάλυψε τις πανέμορφες γραμμές του που άρχιζαν να ζωγραφίζονται με κοκκινωπά χρώματα. Ατενίζοντας το μεγαλείο αυτού του θεάματος, φτάσαμε στο γεφύρι πάνω από το οποίο περνάει κανείς τον Ευρώτα. Ο Βασιλοπόταμος, όπως τον λένε οι σύγχρονοι, κάλυπτε τότε με τα νερά του όλο το πλάτος της κοίτης. Σε λίγο τα διάφανα νερά του, αλλά κι ολόκληρη η κοιλάδα της Λακεδαίμονος βάφτηκαν από το φως του άστρου της ημέρας που λαμπύριζε πάνω από τον κάμπο. Ξεπέζεψα από το άλογο μου για να σχεδιάσω το τοπίο που προσφερόταν στο βλέμμα μου. Όλα με γοήτευαν, λαγκάδια, δάση, πλαγιές, βουνά, και ακολουθούσα πεζός τη δεξιά όχθη του ποταμού, που στολίζεται πάντοτε από τα πανύψηλα καλάμια του και τις ροδο­δάφνες του, και δεν λείπουνε παρά οι ερωτευμένοι κύκνοι για να συμπληρώσουν τις εικόνες των ποιητών γι’ αυτές τις μαγευτικές όχθες. Μια βα­θιά γαλήνη, το ευωδιαστό πρωινό αεράκι, το βουητό των καταρρακτών του βασιλικού ποταμού, έκαναν απολαυστικό τον περίπατο μου. Βρισκόμουν σε κατάσταση έκστασης. […]

Φτάνοντας στο χωριό Μαγούλα, μερικές Λακεδαιμόνιες γυναίκες μας έγνευσαν να μπούμε στα μποστάνια που αρδεύονται από τα νερά του ποταμού Τίασα. Η όψη της περιοχής μ’έκανε να υποθέσω ότι πατούσαμε στον Πλατανιστά, εκεί όπου οι κόρες της Σπάρτης, στεφανωμένες με υάκινθους, τραγουδώντας, μέσα στους σεμνούς χορούς τους, τον επιθαλάμιο της Ελένης και του Μενελάου. Οι όχθες του Ευρώτα που αντηχούσαν από τα τραγούδια ενός υμέναιου, τόσο ιερά σφραγισμένου και τόσο μοιραίου για τους Έλληνες, έφερναν στο νου την τοποθεσία της σκηνής που μας περιγράφει ο Θεόκριτος. […] με περικύκλωναν αμέτρητες κληματαριές που σμίγανε τα κλαδιά τους με τις μουριές, τις λεμονιές και τις ροδιές, που έμπλεκαν τους πορφυρούς και χρυσαφένιους καρ­πούς τους, σχηματίζοντας αψίδες από λουλούδια και φυλλώματα. Άπλωσα την κάπα μου κάτω από το φύλλωμα μιας πορ­τοκαλιάς εντυπωσιακού μεγέθους, κι αφού ξεκουράστηκα μερικές στιγμές, κατηύθυνα τα βήματά μου προς τον τόπο όπου βρισκόταν κάποτε η Σπάρτη, που ο Σιμωνίδης ονομάζει δαμάστρα ανθρώπων [δαμασίμβροτον]»

Ο Φλωμπέρ για το τοπίο της Σπάρτης το 1851• γιατί του άρεσαν τα Μενελάια, περισσότερο κι από τον Ταΰγετο;

Ο Γκυστάβ Φλωμπέρ (1821-1880), ο συγγραφέας της Μαντάμ Μποβαρύ, ένας από τους πιο σημαντικούς μυθιστοριογράφους στην ιστορία της λογοτεχνίας, ταξίδεψε στην Ελλάδα το 1850-1851 μαζί με τον φίλο του Maxime du Camp. Παρότι το ταξίδι στην Πελοπόννησο μέσα στο Γενάρη ήταν δύσκολο, το έκαναν, καθώς ο Φλωμπέρ ήθελε διακαώς να δει τη Σπάρτη. Τις εντυπώσεις του τις μαθαίνουμε από το προσωπικό του ημερολόγιο και από κάποιες αναφορές στα γράμματα που στέλνει στη μητέρα του και τους φίλους του. Στις 29 Ιανουαρίου του 1851 οι δυο φίλοι κατηφορίζουν προς την κοιλάδα του Ευρώτα. Ο Φλωμπέρ σημειώνει στο ημερολόγιο:

«Σε λίγο εμφανίζεται μπροστά μας, πίσω από πράσινα βουνά, ο Ταΰγετος, με σκούρο γκριζογάλαζο χρώμα, με λευκές κορυφές· φαίνεται να έχει πολλές βουνοκορφές κατά μήκος του, σκεπασμένες από σύννεφα· ανάμεσα σ’αυτόν και σε μας, είναι η πεδιάδα όπου βρίσκεται η Σπάρτη· στα αριστερά μας, αμφιθεατρικά, το χωριό Βουρλιάς. Περνάμε ένα χείμαρρο που κυλάει πάνω σε άμμο, πα­ραπόταμο του Ευρώτα, που τον βρίσκουμε σε λίγο μπρο­στά μας και στρεφόμαστε αμέσως δεξιά. Ο Ευρώτας, κατακίτρινος (λόγω των βροχών), μου φαίνεται μεγάλος περίπου όσο και ο Touques [μικρό ποτάμι στη Νορμανδία]· στις όχθες του έχει ροδοδάφνες, αγριομυρτιές, μουριές. Περνάμε μια σαμαρωτή γέφυρα, πολύ ψηλή, πολύ λεπτή, πολύ κομψή. Για να περνάνε τα νερά έχουν διαμορφώσει (αντί­θετα προς κάθε έννοια συμμετρίας) δύο καμάρες δεξιά και μόνο μία αριστερά.  Δεξιά, μια μικρή σειρά από πράσινους λόφους, πίσω από τους οποίους, πότε-πότε εμφανίζεται ο Ταΰγετος, κάθετος, γαλάζιος σκούρος, τυλιγμένος με χιόνια στο κεφάλι του· στα αριστερά, τα βουνά από την άλλη μεριά του ποταμιού που κυλάει ανάμεσα στα δέντρα, παίρνουν τη μορφή ενός μακριού τείχους που χαμηλώνει καθώς πλησιάζει στη Σπάρτη, και έχει κοκκινωπό χρώμα και ένα αρμονικά σμιλεμένο ομαλό περίγραμμα. Δεν ξέρω γιατί αυτό μου θυμίζει το δωρικό ρυθμό και μου αρέσει υπερβολικά, περισσότερο κι από τον Ταΰγετο (παρότι είναι τόσο ωραίος): είναι βουνά στωικά ή ακόμα σπαρτιάτικα.»

Σε ένα γράμμα στη μητέρα του, ο Φλωμπέρ αναφέρει: «Το τοπίο της Σπάρτης είναι απ’ τα πιο παράξενα και απ’ τη στιγμή που τ’ αντικρίσεις δεν σβήνεται απ’ το νου σου.»   Και στον φίλο του Louis Bouilhet: «Το τοπίο της Σπάρτης είναι μοναδικό και χρειάζονται τέσσερις σελίδες για να το περιγράψεις· το αφήνουμε για αργότερα.»

William Blake Richmond: «Η κοιλάδα του Ευρώτα», 1883

Ο μικρός αυτός πίνακας (26.7 x 44.7 εκ) που βρίσκεται στην πινακοθήκη του Σέφηλντ ζωγραφίστηκε από τον William Blake Richmond κατά το ταξίδι του στη Σπάρτη τον Σεπτέμβριο του 1883. Σε αυτές τις όχθες του Ευρώτα ο ζωγράφος είχε μια ονειρική εμπειρία, την οποία κατέγραψε στο ημερολόγιό του, και η οποία θα του ενέπνεε έναν μεγάλο πίνακα (Βουκολικό – μια ανάμνηση από την κοιλάδα της Σπάρτης) που εξέθεσε το 1886, και για τον οποίο προφανώς αυτός εδώ χρησίμευσε ως σπουδή. Εκεινο που κάνει εντύπωση είναι τα πολύ διαφορετικά στυλ ζωγραφικής στους δύο πίνακες: ο ένας, που προφανώς έχει ζωγραφιστεί επίτόπου, έχει έναν ιμπρεσιονιστικό χαρακτήρα, με ζωηρά χρώματα· ο άλλος ένα κλασσικίζον νεορομαντικό ύφος.

«Περπατούν στις όχθες του Ευρώτα…» Από τον «Γύρο της Ελλάδος» (1935).

Το σχέδιο αυτό του Φ. Γαλανού προέρχεται από ένα βιβλίο για παιδιά με τίτλο «Ο Γύρος της Ελλάδος» που εκδόθηκε το 1935 από τον εκδοτικό οίκο Ελευθερουδάκη. Ως συγγραφέας του αναφέρεται ο «Κώστας Χωρικός», που είναι το ψευδώνυμο του ίδιου του Κώστα Ελευθερουδάκη, του ανθρώπου που ίδρυσε το 1910 τον ομώνυμο εκδοτικό οίκο (και εξέδωσε, ανάμεσα στ’άλλα, το δωδεκάτομο Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν).