Αυτό είναι το κείμενο μιας ομιλίας για το Γεφύρι του Κόπανου που έγινε στη Σπάρτη στις 7 Νοεμβρίου του 2015. Στηρίζεται σε πηγές, κείμενα και εικόνες, που συγκέντρωνα με κόπο επί πολλά χρόνια. Μερικές από αυτές ήταν εντελώς άγνωστες και παρουσιάστηκαν για πρώτη φορά -όπως η παραπάνω αρχιτεκτονική απεικόνιση του γεφυριού από το 1780, που φωτογράφησα στο αρχείο του Μουσείου του Λούβρου. Η ομιλία έγινε στο πλαίσιο της ημερίδας που είχε οργανώσει ο Πολιτιστικός Σύλλογος του Καραβά, του χωριού που βρίσκεται κοντά στο, γκρεμισμένο σήμερα, μνημείο. Πρωτοβουλία αξιέπαινη, όπως και ο καθαρισμός του σωζόμενου τμήματος του γεφυριού. Γι’αυτό και ανταποκρίθηκα πρόθυμα όταν με κάλεσαν να συμμετάσχω. Το ίδιο και όταν μου ζητήθηκε το κείμενό της ομιλίας και οι εικόνες για έκδοση.
Χάρηκα όταν έμαθα ότι ο Σύλλογος του Καραβά εξέδωσε τα πρακτικά της ημερίδας -αν και παραξενεύτηκα κάπως που δεν μου είχε σταλεί κάποιο δοκίμιο για διόρθωση, όπως συνηθίζεται. Όταν όμως πήρα στα χέρια μου τον μικρό τόμο, με περίμενε μια δυσάρεστη έκπληξη: το κείμενό μου είχε περικοπεί. Για την ακρίβεια, έχει αφαιρεθεί ολόκληρος σχεδόν ο επίλογος (από το: «Οι γέφυρες σε όλο τον κόσμο θεωρούνται πολύ σημαντικά μνημεία…»). Χωρίς να ερωτηθώ, ή έστω να ενημερωθώ. Μια θλιβερή και ανόητη λογοκρισία, για να μην δυσαρεστηθούν κάποιες, ακόμα πιο θλιβερές και ανόητες, τοπικές εξουσίες.
Ας είναι. Δημοσιεύω εδώ το πλήρες κείμενό μου, με τις απαραίτητες μικροδιορθώσεις και μαζί με την εικονογράφησή του, που το διαδίκτυο επιτρέπει να απολαύσετε καλύτερα.
Παρασκευάς Ματάλας
* * *
Το πέρασμα του Ευρώτα: μια ιστορία του γεφυριού του Κόπανου μέσα από αφηγήσεις και απεικονίσεις των περιηγητών
Πριν από αρκετά χρόνια περίμενα στη Σπάρτη έναν καλό φίλο που ερχόταν από την Αθήνα, τον Λεωνίδα Εμπειρίκο, έναν από τους καλύτερους γνώστες της Ελλάδας. Αργούσε να φτάσει, και όταν τον αναζήτησα για να μάθω το λόγο, μου απάντησε ότι προσπαθούσε μάταια να εντοπίσει το περίφημο Γεφύρι του Κόπανου. Ούτε κι εγώ ήξερα την ακριβή θέση του, και στα επόμενα χρόνια βάλθηκα να το βρω· τελικά τα κατάφερα χάρη στη βοήθεια του Κώστα Πενταφρόνιμου. Και από τότε άρχισα να συγκεντρώνω αναφορές, εικόνες και κείμενα γι’αυτό το γεφύρι, κυρίως μαρτυρίες και απεικονίσεις περιηγητών. Χάρηκα πολύ που ο σύλλογος του Καραβά πήρε αυτή την πρωτοβουλία, δίνοντάς μου και την ευκαιρία να παρουσιάσω συγκεντρωμένα κάποια από αυτά.
1. Η μοναδική γνωστή φωτογραφία του γεφυριού του Κόπανου πριν την κατάρρευσή του. Έχει δημοσιευτεί στο: Ernst Reisinger, Griechenland. Schilderungen deutscher reisender. In zweiter, veränderter Auflage herausgegeben. Mit 90 Bildtafeln, davon 62 nach Aufnahmen der Preußischen Meßbildanstalt, Leipzig: Insel-Verlag, 1923 (πρώτη έκδοση 1916).
Ο Μητσάκης είχε γεννηθεί γύρω στα 1863 στα Μέγαρα, όπου υπηρετούσε ο πατέρας του, αλλά καταγόταν από τη Σπάρτη (η μητέρα του, Μαριγώ, ήταν κόρη του Παναγιώτη Γιατράκου). Στη Σπάρτη έζησε τα παιδικά του χρόνια και τελείωσε το γυμνάσιο. Σαν μαθητής εξέδιδε μια χειρόγραφη εφημερίδα με τίτλο Ταΰγετος. Το 1880 εγκαταστάθηκε στην Αθήνα για να φοιτήσει στην Νομική Σχολή, αλλά δεν ολοκλήρωσε τις σπουδές του και επιδόθηκε στη δημοσιογραφία. Μπορούμε να υποθέσουμε ότι τις «ανταποκρίσεις» όπου μιλάει για τη Σπάρτη και την γύρω περιοχή τις έγραφε στις καλοκαιρινές του διακοπές. Σε αυτά τα άρθρα ο Μητσάκης δεν εξωραΐζει διόλου την κατάσταση της πατρίδας του. Μιλάει για την επιδημία της ευλογιάς που σκορπούσε το θάνατο στα χωριά ενώ οι αρχές αδιαφορούσαν, για την άθλια κατάσταση των φυλακών και των φυλακισμένων, για τη μαζική μετανάστευση. Έτσι και στο παραπάνω άρθρο τονίζει την εικόνα της υποτονικής ζωής μιας ‘μικρομέγαλης’ πόλης. Ταυτόχρονα όμως εκθείαζει με ρομαντική γλώσσα το τοπίο της: τον Ευρώτα που κυλάει «βραδύς και μελαγχολικός το ρεύμα του μεταξύ των φλύαρων καλαμώνων των οχθών του, ωσεί αναπολών περασμένα μεγαλεία», τον «γίγα Ταΰγετο» που υψώνεται «εις ύψος μέγιστον, πένθιμος και θυελλώδης τον χειμώνα, αλλά το έαρ νεάζων και αυτός και λαμπρός την θέαν».
ο Ευρώτας 